F.Y.B.A. Education Sem-II-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -1
efMe#eCe DeeefCe mebmke=Àleer
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GÎsMe
1.1 Heefj®e³e
1.2 mebmke=Àleer®eer mebkeÀuHevee
1.2.1 mebmke=Àleer®ee DeLe& Je mJeªHe
1.2.2 mebmke=Àleer®eer JewefMe<ìîes
1.2.3 mebmke=Àleer®es ÒekeÀej
1.3 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer m ebkeÀuHevee
1.3.1 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&
1.3.2 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es IeìkeÀ
1.3.3 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee ceeiee&leerue De[LeUs
1.3.4 Yeejleeleerue efMe#eCe DeeefCe DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
1.4 efMe#eCe DeeefCe mebmke=Àleer ³eeb®³eeleerue mebyebOe
1.4.1 efMe#eCe ns mebmke=Àleer®es SkeÀ meeOeve
1.4.2 meebmke=ÀeflekeÀ Deblej
1.4.3 efMe#eCee®ee mebmke=ÀleerJejerue ÒeYeeJe
1.4.5 mebmke=Àleer®ee efMe#eCeeJejerue ÒeYeeJe
1.5 meejebMe
1.6 efJeYeeieJeej DeY³eeme
1.0GÎsMe
³ee efJeYeeiee®ee D eY³eeme kesÀu³eeJej legcner Heg{erue iees<ìer keÀª MekeÀeue.
mebmke=Àleer Je l³eeb®es ÒekeÀej ³eeb®eer J³eeK³ee keÀjCes.
mebmke=Àleer®es peleve, Òemeej Je vegleveerkeÀjCeeceO³es efMe#eCee®³ee YetefcekesÀ®es efJeMuesmebmke=Àleer DeeOeejerle DeO³eeHeve Meem$ee®eer GHe³eesefielee mHe<ì keÀjCes.
efMe#eCe DeeefCe mebmke=Àleer®ee DeeblejmebyebOe mecepetve IesCes.munotes.in

Page 2

21.1 Heefj®e³e
DeeHeCe ceeveJe HeÀkeÌle meeceeefpekeÀ ÒeeCeer veener lej mebmke=ÀeflekeÀ ÒeeCeer meg×e Deenesle. leLeeHeer
DeeHeCe ³e e meceepeeceO³es jenlees lees efpelekeÀe YetlekeÀeUeletve JebMeHejbHejsves Deeuesuee Deens eflelekeÀe®e
DeeHeCe l³eeuee meÐeefmLeleerle DeekeÀej oslees. ³eeJeªve efomeles keÀer meceepe ns ®eueveMeerue Deens. DeeHeCe
peesHe³e¥le YetlekeÀeUele peele veener D eeefCe p³ee Òeef¬eÀ³esletve JesieJesieUs meceepe ªHeeblejerle Peeuesues Deensle
l³eeb®ee DeY³eeme keÀjle veener. leesHe³e¥le DeeHeu³eeuee meceepee®es ns ®eueveMeerue Debie menmee efomele veener.
Òel³eskeÀ mejue DeeefCe peìerue meceepeele ceevekesÀ, efvekeÀ HebjHejeiele ceeie& Demeleele. pes l³eeb®³ee meom³eeb®³ee Jele&CetkeÀ DeeefCe ÒeeOeev³es ³eebvee DeekeÀej osleele. ner
Jele&CetkeÀ meceepee meceepeele DeeefCe ³egiee³egieele JesieJesieUer Demet MekeÀles. Hejb let les leer Òeef¬eÀ³ee oeKeJeleele
p³eeÜejs meeceeefpekeÀ Jeejmee efkebÀJee mebmke=Àleer ner efHe{îee ve efHe{îee Heg{s HeeþJeueer peeles. mebmke=Àleerle
meeceev³ele: efMekeÀuesu³ee Jele&CetkeÀer®es vecetves Je GlHeeoves lemes®e meceepee®³ee YeeweflekeÀ J emlet DeeefCe
keÀueeke=Àleer ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
³ee efJeYeeieele DeeHeCe peeCeCeej Deenesle keÀer ,mebmke=Àleer keÀMeer efmLej veener DeeefCe yeoue ner
melele®eer Òeef¬eÀ³ee Deens peer meceepee®³ee YeeweflekeÀles®³ee meboYee&le®e veener lej Mew #eefCekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ
meboYee&le meg×e DeesUKeueer peeT MekeÀles. ner iees<ì DeeHeu³eeuee mebmke=Àleer DeeefCe efMe#eCeeÜejs l³eele
nesCeejs yeoue ³eeefJemeceepe DeeefCe mebmke=ÀleerJej HeefjCeece Ie[efJelees. ³eeefMeJee³e DeeHeCe efMe#eCee®eer YetefcekeÀe DeeefCe keÀe³e&
³eeb®eener DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. pes meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ cetu³eebvee DeekeÀej osC³eele
GlÒesjkeÀe®eer YetefcekeÀe yepeeJ eleele lemes®e meeceeefpekeÀ efJekeÀeme Je yeouee®ee Òeef¬eÀ³esle ceeie&oMe&ve keÀjleele.
³ee Yeeieele DeeHeCe mebmke=Àleer DeeefCe DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee lemes®e efMe#eCe DeeefCe
mebmke=ÀleerceOeerue mebyebOe peeCetve I³ee³e®ee Òe³elve ke À©³ee.
1.2 mebmke=Àleer®eer mebkeÀuHevee
ÒeLece DeeHeCe mebmke=Àleer cnCepes keÀe³e ns mecepetve IesT ³ee. DeeOeer veceto kesÀu³eeÒeceeCes ceeveJe
ne mece epeefÒe³e ÒeeCeer Deens. l³eebue e peieC³eemeeþer DeeefCe DeefmlelJeemeeþer meceepee®eer iejpe Deme les.
meeceeefpekeÀ DemeCes ner He=LJeerJejerue ceeveJeer peerJevee®³ee Òeieleermeeþer Del³eeJeM³ekeÀ Deì Deens. GueìHe#eer
meceepe lees Demelees pees ueeskeÀebveer yeveuesuee Demelees. Hejblet oerIe&keÀeUHe³e¥le SkeÀ$e jenC³eemeeþer ueeskeÀ
leesHe³e¥le Ske À$e ³esle veenerle peesHe³e¥le l³eeb®³eeceO³es menYeeieer nesC³eeme meceevelee vemeles. ³ee meceevelesle
meceeve meebmke=ÀeflekeÀ JewefMe<ìîes, meceeve DeefOeJeeme #es$e DeeefCe JesieUer DeesUKe ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
DeMeeÒekeÀejs DeeHeCe cnCetve Mek eÀlees keÀer meceepe ner SkeÀ DeMeer mJeleb$e DeefmlelJe Demeuesueer iees<ì Deens
peer DeMee J³ekeÌleeR®³ee ieìeves yeveuesueer Demeles pes JesieUîee mebmke=Àleerle menYeeieer nesleele DeeefCe l³ee
mebmLeebceOetve YejYejeì HeeJeleele. p³eeÜejs l³eebvee l³e eb®³ee DeefmlelJee®eer Kee$eer Heìles DeeefCe l³ee
#es$eele Òeieleer keÀjleele p³eele les DeesUKee³euee efMekeÀleele.
E.B. Taylor vegmeej ’mebmke=Àleer ner DeMeer peìerue mebHetCe&lee Deens p³eele meceepee®ee
IeìkeÀ cnCetve ceeveJeeves mebHeeoerle kesÀu esu³ee Flej #eceleebmeesyele %eeve, Þe×e, keÀuee, veweflekeÀlee,
keÀe³eoe, ª{er ³eeb®ee meceeJesMe neslees.“munotes.in

Page 3

31.2.1 mebmke=Àleer®ee DeLe& Je mJeªHe :
J³eeK³ee :
meJe&meeceev³e YeeE.B.T a y l o r vegmeej ’mebmke=Àleer ner DeMeer peìerue mebHetCe&lee Deens p³eele meceepee®ee
IeìkeÀ cnCetve ceeveJeeves mebHeeoerle kesÀuesu³ee Flej #eceleebmeesyele %eeve, Þe×e, keÀuee, veweflekeÀlee,
keÀe³eoe, ª{er ³eeb®ee meceeJesMe neslees.“
Ellwood cnCel ees keÀer, ’mebmke=ÀleerceO³es ceeveJee®³ee meJe& YeeweflekeÀ meY³elee, meeOeCes,
Mem$es, Jem$e, efveJeeje, ³eb$es DeeefCe GÐeesieHe×leer meg×e meceeefJe<ì Deensle.“
Brown vegmeej YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ ns oesIesner SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetv eD e m e l e e l e .
Hejblet mebmke=Àleer®eer J³eeK³ee kesÀueer peeT MekeÀle veener efle®es JeCe&ve keÀjCes DeefOekeÀ ®eebieues Deens.
ueeskeÀeb®eer mebmke=Àleer cnCepes l³ee ueeskeÀeb®ee efpeJevee®ee ceeie&, les ueeskeÀ efkebÀcele keÀjle
Demeuesu³ee iees<ìer, l es ueeskeÀ efkebÀcele keÀjle vemeuesu³ee iees<ìer, l³eeb®³ee peerJevee®³ee meJe³eer, l³eeb®³ee
keÀueeke=Àleer, les keÀe³e keÀjleele DeeefCe l³eebvee keÀe³e DeeJe[les ns nes³e. YeeweflekeÀ iees<ìer cnCepes ceeveJeer
YeeweflekeÀ meY³elee, Mem$es, Dem$es, keÀ He[sueÊes ³eb$es Je GÐeesie ³ee meJe& yeeyeer DeeefCe DeYeeweflekeÀ IeìkeÀ
cnCepes YeeefJeÐeeHeerþ efMe#eCe Dee³eesie 1948 -49 mebmke=Àleer®eer J³eeK³ee DeMeer keÀjlees keÀer, ’cevee®ee
¢<ìerk eÀesve DeeefCe Deelc³ee®ee keÀue.“ T.S. Eliot vegmeej ’mebmke=Àleer ³ee meb%esle ueeskeÀeb®es meJe&
JewefMe<ìîeHetCe& ef¬eÀ³eekeÀueeHe DeeefCe DeeJe[ ³eeb®ee meceeJesMe neslees.“
cenelcee ieebOeerpeeRveer mebmke=Àleer®eer J³eeK³ee Heg{erue Meyoele kesÀue er Deens. ’mebmke=Àleer ne Hee³ee
Deens, SkeÀ ÒeeLeefcekeÀ iees<ì Deens. leer legce®³ee Deieoer ueneve meneve Jele&veele DeeefCe legcner keÀmes yemelee,
keÀmes ®eeuelee, keÀmes keÀHe[s HeefjOeeve keÀjlee Jeiewjs J³eeqkeÌlelJe Jele&veele Òeefleefyebyeerle J ne³euee nJeer.
DeebleefjkeÀ mebmke=Àleer ner legce®es Yeelegce®³ee efMe#ekeÀ Je Jeef[ueOeeN³eebMeer Jeeieleele ³eeletve Òeefleefyebyeerle JneJeer.“
mebmke=Àleer, efMe#e Ce, meceepe DeeefCe J³eeqkeÌlecelJe ns SkeÀceskeÀebMeer mebyebOeerle Deens. keÀejCe
mebmke=Àleer J³eeqkeÌlecelJe efJekeÀemeeJej HeefjCeece keÀjles DeeefCe meeceeefpekeÀ mebmke=Àleer®³ee ÒekeÀejevegmeej
efMe#eCee®ee ÒekeÀej ÒeYeeefJele neslees. meceepeele e fMe#eCee®es ñeesle ns meg×e MeeUsHes#ee JesieUs Demeleele.
mebmke=Àleer cnCepes efvekeÀkeÀeueeJeOeerle efJekeÀmeerle keÀjlees DeeefCe peer l³ee meceepeeleerue ueeskeÀeb®³ee owvebefove Jele&veeJej KeesueJej
HeefjCeece keÀjles.
mebmke=Àleer®ee cegK³e GÎsMe cnCepes meceepeeuee DeO³e³eve Je DevegYeJee®³ee peeCeerJeHetJe&keÀ
Òeef¬eÀ³esÜejs Jele&CegkeÀer®es Demes Deeke=ÀleeryebOe ÒeOeeve keÀjles pes meJe& J³eJemee³e DeeefCe megmebJeeoele megceOegj
DeefmlelJe DeeefCe megjUerle keÀecekeÀepeemeeþer GHe³eesieer efme× nesles.munotes.in

Page 4

41.2.2 mebmke=Àleer®eer JewefMe<ìîes :
mebmke=Àleer meeceeefpekeÀ Demeles; leer SkeÀebleele DeefmlelJeele DemeCeej veener leer meceepee®eer efveefce&leer
Deens. leer meece eefpekeÀ osJeeCeIesJeeCeerletve efJekeÀefmele HeeJeles. kegÀþueener ceveg<³e FlejebMeer osJeeCe IesJeeCe
ve keÀjlee mebmke=Àleer ÒeeHle keÀ©ve IesT MekeÀCeej veener.
mebmke=Àleer ner J³ekeÌleerkebÀ[tve SkeÀmeejKeer Jeeìtve Iesleueer peeles. ner iees<ì DeM eer veener peer SkeÀìîee®eer
Demet MekesÀue. mebmke=Àleer ner meeceeefpekeÀ peeCe Deens peer Jeeìtve Iesleueer peeles. pemes meceepeeleerue
ueeskeÀebÜejs ª{er, HejbHeje, Þe×e, keÀuHevee DeeefCe veweflekeÀ iees<ìer ³ee Jeeìtve Iesleu³ee peeleele.
mebmke=Àl eer ner efMeketÀve ³esCeejer yeeye Deens. leer pevcepeele ³esle veener leer efMekeÀeJeer ueeieles.
mebbmke=Àleeruee ’Jele&CetkeÀer®es efMekeÀuesues ceeie& Demesner yeN³ee®eoe cnìues peeles.“ pes efMeketÀve Deeuesues
Jele&ve veener leer mebmke=Àleer veener.
mebmke=Àleer ner efHe{îeebefHe{îeebHeemetve meb¬eÀefcele kesÀueer peeles. YeeJesieUîee mJeªHeeleerue Yeenesles. mebmke=Àleer®e s meb¬eÀceCe ns ÒepeveveeÜejs lemes®e meg®eveebÜejs Ie[tve ³esT MekeÀles.
mebmke=Àleer ner ieleerMeerue Deens. mebmke=Àleer ner efmLej veener leer YeeweflekeÀ peiee®³ee yeouel³ee
HeefjefmLeleerMeer ÒeeflemeeoelcekeÀ Deens cnCetve les ieefleMeerue Deens.
mebmke=Àleer ner meceepeemeceepeele yeoueles. Òel³eskeÀ mejue efkebÀJee peìerue meceepee®eer mJele:®eer DeMeer
mebmke=Àleer Demeles leer meceepee meceepeele yeoueles. Òel³eskeÀ meceepee®eer mebmke=Àleer ner SkeÀcesJe eÜerleer³e
Demeles.
mebmke=Àleer ner ef vejblej DeeefCe meecegefnkeÀ Demeles. mebmke=Àleer ner efvejblej Òeef¬eÀ³ee cnCetve DeefmlelJeele
Demeles. efle®³ee SsefleneefmekeÀ Je=×erle leer mebef®ele yevele peeles. meceepeMeem$e%e efuebìve mebmke=Àleeruee
’ceeveJee®ee `meeceeefpekeÀ Jeejmee 'cnCelee le.“
mebmke=Àleer peJeU DevegkegÀueerle Je SkeÀeeflcekeÀ iegCe Demelees.
mebmke=Àleer ner DeeoMe& lelJes efvekeÀmeebmke=ÀeflekeÀ Jele&CetkeÀ peerJevee®ee ceeie& yeveles.
Deeke=Àleer 1.1 mebmke=Àleermunotes.in

Page 5

5’meceepee®ee IeìkeÀ cnCetve ueeskeÀebpeJeU pes keÀe³e Demeles, les efJe®eej keÀjleele DeeefCe ke=Àleer
keÀjleele.“
mebmke=Àleer meeHes#e Deens.
1.2.3 mebmke=Àleer®es ÒekeÀej :
mebmke=Àleer®es efJeefJeOe ÒekeÀej Deensle.
Jew³eeqkeÌlekeÀ mebmke=Àleer
peeleer³e mebmke=Àleer
je<ì^er³e mebmke=Àleer
peeieeflekeÀ mebmke=Àleer
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®eer keÀener Jew³eeqkeÌlekeÀ JewefMe<ìîes DeeefCe iegCe Demeleele pes l³ee J³ekeÌleer®³ee
meJe³eer efJe®eejmejCeer DeeefCe Jele&CetkeÀeruee ceeie&oMe&ve keÀjleele. ³e e J³eeqkeÌleiele DeeJe[er -efveJe[er, ª®eer,
efJe®eej keÀjC³ee®³ee He×leer DeeefCe meeceeefpekeÀ Jele&CetkeÀer®es ÒekeÀej ³eeÜejs l³ee J³ekeÌleer®eer -Jew³eeqkeÌlekeÀ
mebmke=Àleer yeveles. l³ee®eÒeceeCes JesieJesieUîee mecegoe³ee®³ee JesieJesieUîee ª{er, Hej bHeje, Þe×e DeeefCe
peerJeveMewueer Demeleele p³eeuee öpeeleer³e mebmke=Àleer cnCeleele. DeMee®eÒekeÀejs Òel³eskeÀ osMee®es mJele:®es
JewefMe<ìîeHetCe& Demes DeeoMe&lelJe, cetu³es, efJe®eej Je Jele&CetkeÀer®es ÒekeÀej Demeleele. DeMee je<ì^er³e
JewefMe<ìîee bvee-je<ì^er³e mebmke=Àleer mebyeesOeues peeles. ³eentve DeefOekeÀ cnCepes HeefjJenve Je oUCeJeUCee®eer
meeOeves Jee{u³eeves meJe& peie ns íesìîeeMee ieìele mebketÀ®eerle Peeues Deens. mebHetCe& peieepeJeU men³eesie,
menevegYetleer, meceepemesJee, meeceeef pekeÀ peeieªkeÀlee DeeefCe meeceeefpekeÀ mebJesoveMeeruelee ner meeceeF&keÀ
peerJevecetu³es Deensle Demes mecepeues peeles. p³eeuee öpeeieeflekeÀ mebmke=Àleer Demes cnCeleele.
meceeefJe<ì Demeuesu³ee iees<ìerJeªve Òel³eskeÀ meceepeeleerue mebmke=Àleer®es oesve ÒekeÀej Deensle.
YeeweflekeÀ mebmke=Àleer (cetle& mebmke=Àleer)
DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer (Decetle& mebmke=Àleer)
YeeweflekeÀ mebmke=Àleer : ³eeceO³es ceeveJeeves l³ee®³ee YeeweflekeÀ keÀu³eeCeemeeþer efvecee&Ce kesÀuesu³ee meJe&
ceeveJeefveefce&l e iees<ìer Je Jemletb®ee meceeJesMe neslees. Goe. keÀHe[s, Yeeb[er, ìerJner, jsef[Dees,
JesieJesieUîee ceefMeveer.
DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer :³eeceO³es J³ekeÌleer®³ee Jele&CegkeÀerle yeoue Ie[Jetve DeeCeCeeN³ee DeeoMe& lelJes,
¢<ìerkeÀesve DeeefCe cetu³ eeb®ee meceeJesMe neslees. YeeFl³eeoer ner DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer keÀener GoenjCes Deensle.
ke=Àleer 1.1
Yeejleeleerue JesieJesieUîee Yeeieele jenCeeN³ee DeYeeweflekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ ieìeb®e er ³eeoer keÀje.munotes.in

Page 6

6DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) mebmke=Àleer®eer legce®³ee Meyoele J³eeK³ee keÀje.
2) YeeweflekeÀ mebmke=Àleer cnCepes keÀe³e? SkeÀ GoenjCeemen mHe<ì keÀje.
3) mebmke=Àleer ner peerJevee®ee SkeÀ ceeie& Deens ns mHe<ì keÀje.
1.3 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee
1.3.1 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee DeLe& :
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer IeesÒeef¬eÀ³ee HeejbHeeefjkeÀ meceepeeHeem etve DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, ceevemeMeem$eer³e DeeefCe efMe#eCe #es$eeleerue
DeeOegefvekeÀlesleerue yeouee®eer Deens. DeeOetefvekeÀerkeÀjCe ner HeÀkeÌle SkeÀ mebkeÀuHevee veener lej lees SkeÀ
Òeeflemeeo Deens. J³ekeÌleer l³eeuee keÀmee Òeeflemeeo os leele les cenÊJee®es Deens les cnCepes meceepee®es
meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Òeiele ©HeeblejCe Deens. DeeOegefvekeÀerkeÀjCe peer meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ DeeefCe
jepekeÀer³e He×leerleerue efJekeÀemeeMeer mebyebOeerle yeouee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. leer Dee lee HeÀkeÌle SkeÀ mebkeÀuHevee
jeefnuesueer veener. lej lees DeeHeuee efJe®eej DeeHeueer peeCe yeveuesueer Deens. pesJne DeeHeCe
DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeefJepeerJeveM ewueer), oUCeJeUCe, mee#ejlee, efveJeemeeleerue yeoue, J³eJemee³e F. ³eeb®³eeMeer Demelees.
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe DeeHeu³eeuee yeesueC³eekeÀ[tve ®eBìeRiekeÀ[s, ®eìF&keÀ[tve ìsyeueekeÀ[s yeueglesoejer
He×leerkeÀ[tve Dee@veueeF&ve Mee@efHebiekeÀ[s F. IesTve peele Deens. efMe#eCeeefMeJee³e ³ee iees<ìeruee mHeMe& kesÀuee
peeT MekeÀle veener. efMe#eCee®ee Yeejleeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeJej peyejomle ÒeYeeJe Deens.munotes.in

Page 7

7keÀesþejer meb¬eÀceCe Dee³eesieeves DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee meb¬eÀceCe mecem³esJej ®e®ee & kesÀueer DeeefCe
lees[iee efouee. meb¬eÀceCe mecem³esJejerue SkeÀcesJe GHee³e cnCepes Jesieeves Heg{s peeCes DeeefCe
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³es®³ee HetCe& HeefjCeeceeJej DeeOeeefjle veJeerve meblegueve efvecee&Ce keÀjCes.
Deeke=Àleer 1.2 : DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es Hewuet
mJele:®³ee mebmkeÀ=leerletve efMe#eCee®ee efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer efMe#eCee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ HegveªlLeeve iejpes®es Deens. Yeejle veJeerve Hegve&peeiejCee®³ee Je®eveemen SkeÀ HeeTue
Heg{s ìekeÀle Deens. HegveªlLeeve DeeefCe DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee ³ee Òeef¬eÀ³esle meJee&le MekeÌleerMeeueer meeOeve
cnCepes SkeÀe yeepetuee veweflekeÀ DeeefCe DeO³eeeflcekeÀ cegu³eebJej DeeOeeefjle efMe#eCe lej ogmeN³ee yeepetuee
efJe%eeve DeeefCe leb$e %eeve Deens.
³ee meboYee&le Hebef[le peJeenjueeue vesnªbveer meebefieleu³eeHes#ee DeefOekeÀ ®eebieues DeeHeCe keÀª
MekeÀle veener. ’efJe %eeve DeeefCe leb$e%eevee®eer Òeieleer DeeefCe ceve DeeefCe Deelc³ee®eer Òeieleer ³eeb®ee DeeHeCe
meb³eesie keÀjt Mek eÀlees keÀe?“ DeeHeCe efJe%eeveeMeer DeÒeeceeefCekeÀ Demet MekeÀle veener keÀejCe leer
meÐeefmLeleerleerue peerJevee®eer cegueYetle yeeye Deens. lemes®e ³egiee ve ³egieeHeemetve Yeejle p³ee Del³eeJeM³ekeÀ
lelJeebvee peesHeemele Deeuee Deens l³eeb®³eeMeer l ejer DeeHeCe DeÒeceeefCekeÀ nesT MekeÀCeej veener. lej ceie
DeeHeCe DeewÐeesefiekeÀ Òeieleer®³ee ceeiee&®ee DeeHeu³ee meJe& MekeÌleer Je meeceL³ee&efveMeer HeeþHegjeJee keÀª³ee. HeCe
l³ee®e JesUsme ue#eele þsT ³ee efkeÀ meb³ece, keÀ©Cee DeeefCe MeneCeHeCee efMeJee³e YeeweflekeÀ mece=×er ceeleerceesue
nesT MekeÀles. cnCetve YetlekeÀeUe®³ee ÒekeÀeMeele, yengmeebmke=Àleles®³ee ÒeYeeJee®³ee meboYee&le DeeefCe J³ekeÌleer
DeeefCe meceepee®³ee YeeJeer iejpeeb®³ee ÒekeÀeMeele efMe#eCeeves mebmke=Àleer veJeerve efHe{ erkeÀ[s mebÒesef#ele keÀjeJeer
DeeefCe leªCe Jeiee&®ee peerJeveeÒeleer Demeuesu³ee ¢<ìerkeÀesve ªHeeblejerle keÀjeJee.
1.3.2 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es IeìkeÀ :
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es yejs®e IeìkeÀ Deensle l³eeb®eer ®e®ee& Heg{erueÒeceeCes -
1) efMe#e Cee®es peeieeflekeÀerkeÀjCe -Yeejleer³e jep³eIeìvee ner meceepee®³ee iejpeeb®³ee Hetle&lesmeeþer
efMe#eCee®³ee peeieeflekeÀerkeÀjCeeJej Yej osles. mekeÌleer®³ee ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®ee GÎsMe ne meeJe&ef$ekeÀ
mee#ejlesJej Deens.munotes.in

Page 8

82) Yeejleeleerue ueeskeÀ Meener efMe#eCee®es efJekeWÀêerkeÀjCe -DeeHeu³ee osMeeves ueeskeÀMeener
ÒeMeemeveeleerue efJekeWÀêerkeÀjCee®ee DeJeuebye kesÀuee Deens ³eeceO³es efMe#eCe ner SkeÀ cenÊJeHetCe& yeeye cnCetve
meceeefJe<ì Deens. ueeskeÀMeener ¢<ìerkeÀesve ne DeefYeJ³ekeÌleer mJeeleb$³e DeeefCe meefnkeÀe³eÐeemeceesj Òel³eskeÀ peCe meceeve Deens.
3) MenjerkeÀjCe -Yeejleeleerue ueeskeÀmebK³es®eer peueo Je=×er ner MenjerkeÀjCeekeÀ[s vesle Deens. Menjer
Yeeieeleerue ueeskeÀebvee DeefOekeÀ ®eebieu³ee mees³ee r-megefJeOee GHeueyOe Demeu³eeves ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ ns
Menjer Yeeieele mLeueeblejerle nesleele. Kes[tle ueeskeÀ ns Menje®³ee ceesnkeÀ ogefve³eskeÀ[s DeekeÀefDeeefCe MenjerkeÀjCee®eer mecem³ee Jee{les.
4) efJe%eeve Je leb$e%eev eeleerue Òeieleer -ogmeN³ee Meyoele meebieeJe³ee®es cnCepes ueeskeÀ peerJevee®³ee
HeejbHeefjkeÀ He×leer, Mesleer Je HeefjJenvee®eer OeesjCes (HeejbHeefjkeÀ) ³eele yeoue efkebÀJee l³eeie keÀjleele.
HetJeea®³ee keÀeUer Yeejleeleerue yengleebMe ueeskeÀ ns Ke s[îeeleerue keÀ®®³ee Iejele pegv³ee He×leerves jene³e®es
DeeefCe les l³eeb®eer peceerve veebiejeveer keÀmee³e®es DeeefCe yewueiee[er ves ÒeJeeme keÀje³e®es. Deelee HeefjefmLeleer
HetCe&HeCes yeoueuesueer Deens keÀejCe ueeskeÀ Deelee Òeiele IejeceO³es jenle ele DeeefCe l³eeb®³ee Mesleer®eer ceMeeiele
ì^@keÌìj DeeefCe Mesleer®³ee DeeOegefvekeÀ He×leerbÜejs keÀjleele. Deelee ueeskeÀ ÒeJeemeemeeþer efJeceeve DeeefCe
Deeflepeueo Deeieiee[er ³ee He×leer®ee JeeHej keÀjleele. ogmeN³ee Meyoele ³ee®ee®e DeLe& cnCepes ueeskeÀ
leb$e%eeve Je ³eebef$ekeÀerkeÀjCee®ee DeeOegefvekeÀ He×leer JeeHejle Deens.
5) DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe -HetJeea®³ee keÀeUer ueeskeÀ neleceeieeJej keÀeHe[ efJeCee³e®es. HeejbHeeefjkeÀ He×leerves
jene³e®es DeeefCe J³eJemee³ee®es pegves vecegves Dee efCe jefnJeemee®es pegves®e efþkeÀeCes JeeHeje³e®es. osMee®³ee
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeves ueeskeÀ l³eeb®³ee HeejbHeeefjkeÀ, ûeeceerCe DeeefCe MeslekeÀer DeLe&J³eJemLes®ee l³eeie keÀjleele
DeeefCe l³eeb®eer peeiee DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeves Iesleueer peel es. veJeveJeerve keÀejKeeves DeeefCe efiejC³ee ojjespe
Go³eeme ³esleele DeeefCe Del³eeOegefvekeÀ leb$e%eeve JeeHejleele.
6) Jew%eeefvekeÀ ¢<ìerkeÀesve -Jew%eeefvekeÀ ¢<ìerkeÀesve Demeuesueer J³ekeÌleer ner cegkeÌle efJe®eejmejCeer®eer Je
efveCee&³ekeÀ ef Je®eejmejCeer®eer Demeles. mecem³ee mees[JeC³eemeeþer leer J³ekeÌleer megefve³eesefpele Òeef¬eÀ³ee
DeJeuebefyeles.
7) %eevee®ee efJemHeÀesì -efJe%eeve DeeefCe leb$e%eevee®³ee ÒeieleercegUs %eevee®ee efJemHeÀesì Peeuesuee Deens.
ceeCemeeves ³eb$es, mebieC ekeÀ, efyeveleejer GHekeÀjCes DeeefCe oUCeJeUCee®es DeeOegefvekeÀ meeOeves JeeHejC³eeme
meg©Jeele kesÀueer Deens.
8) DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUs yeoueebceO³es efJeMJeeme DeeefCe Kee$eer Ie[tve ³esles.
9) DebOeÞe×s®³ee efvejekeÀjCeeves DeeOegefvekeÀerkeÀj Ce Ie[ues Deens.
10) ceeveJee®ee Deeblejje<ì^er³e ¢<ìerkeÀesve
1.3.3 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee ceeiee&leerue De[LeUs :
Yeejleele ÒeYeeJeer DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee ceeiee&le yejs®e De[LeUs Deensle.
1. lelJes DeeefCe Òel³e#e J³eJene³e&lee ³eeb®³ee ojc³e eve KetHe ceesþer ojer Deens. efme×eble DeeefCe ueeskeÀeb®eer
Òel³e#eke=Àleer ³eeojc³eeve ceesþer ojer DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee ceeiee&le Dee[Jeer ³esles.
2. uesKeve efJeª× ³eMe Hes®eÒemebiemunotes.in

Page 9

93. meebmke=ÀeflekeÀ HejbHejs®ee leeCe yejs®e ª{erefÒe³e ueeskeÀebvee peueo yeouel³ee meeceeefpekeÀ J³eJemLesMeer
pegUJetve IesCes keÀþerCe peeles.
4. DeHes#ee Je yeef#emeeb®eer efJeKegjuesueer ÒeCeeueer
5. ÞesCeerye× mlejerkeÀjCee®eer keÀþesj ÒeCeeueer
6. mebkegÀef®ele, Oeeefce&keÀ Þe×e, ª{er DeeefCe HejbHeje
7. efJeOee³ekeÀ ¢<ìerkeÀe svee®ee DeYeeJe
8. osMeeleerue SkeÀelceles®eer keÀceerHeCee®eer YeeJevee
9. efJeefJeOelee
10.iejeryeer
11.efvej#ejlee
12.peeleerJeeo
Yeejlee®³ee meboYee&le DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee keÀe³e&¬eÀceeb®³ee ³eMemJeerlesmeeþer meeefnl³e DeeefCe
YeeweflekeÀ yeef#emes ³eeb®³ee ojc³eeve meblegueve DeeJeM³ekeÀ Deens.
1.3.4 Yeejleeleerue efMe#eCe DeeefCe DeeOegefvekeÀerkeÀjCe :
1) efMe#eCee®eer GefÎ<ìîes :
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Jejerue IeìkeÀeb®³ee meboYee&le efMe#eCee®³ee GefÎ<ìebvee JesieUîeeÒekeÀejs
yeIeC³ee®eer iejpe Deens. efJeÐeeL³ee¥ceO³es efpe%eemesmen %eeve ªpeJeCes DeeefCe efJeOee³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesve e®eer
DeeJe[cetu³es efJekeÀefmele keÀjCes iejpes®es Deens.
2) efJe%eeve DeeOeeefjle efMe#eCe :
efJe%eeve DeeOeeefjle efMe#eCe ne Meeues³e DeY³eeme¬eÀcee®ee DeefJeYe ep³e IeìkeÀ yevee³euee®e nJee.
efJe%eevee®ee keÀener DeY³eeme ne meJe& DeY³eeme¬eÀcee®ee pemes efJeÐeeHeerþ mLejeJejerue ceeveJelee, Yeeie
yevee³euee nJee. efJe%eeve efMekeÀJeC³ee®ee opee& Jee{eJe³eeme nJee DeeefCe l³eeÜejs efpe%eemee Je Òe³eesieefMeuelee
l³eeb®eer YeeJevee efJekeÀefmele Jne³euee nJeer.
3) efMe#eCee®es J³eeJemee³eerkeÀjCe :
J³eeJemeeef³ekeÀ efJe4) peveefMe#eCe :
efMeef#ele DeeefCe kegÀMeue veeiejerkeÀ efvecee&Ce keÀjCes D eeefCe Meke̳e efleleke̳ee ueJekeÀj meceepeeuee
DeeOegefvekeÀ yeveJeC³eemeeþer Hegjsmee yeg×erpeerJeer Jeie& ÒeefMeef#ele keÀjCes Del³eble iejpes®es Deens.
5) meeceeefpekeÀ DeeefCe je<ì^er³e Sske̳eemeeþer efMe#eCe :
ner DeeOegefvekeÀerkeÀjCeemeeþer®e er HetJe& Deì Deens.
6) kegÀMeue ceveg<³eyeUe®ee efJekeÀeme :
Mesleer, GÐeesie, DeeefCe peerJevee®³ee Flej #es$eemeeþer mebyebOeerle mebMeesOeve DeeefCe He×leMeerj
DevegÒe³eesieemeeþer iejpes®es Demeuesues kegÀMeue ceveg<³eyeU ns HeÀkeÌle Jew%eeefvekeÀ DeeefCe leb$e%eeve efJeefMe#eCee®³ee efJekeÀemeeHeemetve ³esT MekeÀles.munotes.in

Page 10

107) efMekeÀefJeC³ee®eer ieefleMeerue He×leer :
DeeOegefvekeÀ meceepeele ueeskeÀ ns SKeeoer iees<ì peeCetve IesC³ee®³ee mebkeÀuHevesSsJepeer keÀenerlejer
ke=ÀleerMeerueHeCes MeesOeues peeC³eeefJe8) efJe%eeve DeeefCe DeO³eelceeleerue megmebJeeo :
YeeweflekeÀ mebHeVelee Je meeceL³e& ³eeb®³ee HeeþHegjeJ³ee®ee G®®e cegu³eebMeer cesU Ieeleuee peeJee.
Yeejle veJeerve Hegve&peeiejCee®³ee Je®eveemen Sk eÀ HeeTue Heg{s ìekeÀle Deens. HegveªlLeeve DeeefCe
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee ³ee Òeef¬eÀ³esle meJee&le MekeÌleerMeeueer meeOeve cnCepes SkeÀe yeepetuee veweflekeÀ DeeefCe
DeO³eeeflcekeÀ cegu³eebJej DeeOeejerle efMe#eCe lej ogmeN³ee yeepetuee efJe%eeve De eefCe leb$e%eeve Deens.
ke=Àleer 1. 2
Yeejleeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee keÀejCeerYetle IeìkeÀeb®eer ³eeoer keÀje.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee DeLe& keÀe³e?
2) efMe#eCe DeeefCe DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³e e mebyebOeeÜejs legcner keÀe³e peeCelee?
3) DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee ceeiee&leerue De[LeUs mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 11

111.4 efMe#eCe DeeefCe mebmke=Àleer ³eeb®³eeleerue mebyebOe
mebmke=Àleer ner DeMeer mebkeÀuHevee Deens peer efMe#eCee®ee mHeM e& Peeu³eeefJevee mebjef#ele mebÒesefMele
DeeefCe Je=×eRiele kesÀueer peeT MekeÀle veener. efMe#eCe ns meeceeefpekeÀ yeoue DeeefCe meeceeefpekeÀ efve³eb$eCee®ee
ogJee cnCetve keÀe³e& keÀjles. efMe#eCe DeeefCe mebmke=ÀleerceO³es HejmHej mebyebOe Deens.
1.4.1 efMe#eCe ns mebmke=Àleer®es SkeÀ meeOeve :
mebmke=Àefle®es meeOeve cnCetve efMe#eCee®es leerve keÀe³e& Deens.
De) mebj#eCe
ye) mebÒeskeÀ) mebmke=Àleer®es Hegve&veefJekeÀjCe
mebmke=Àleer®³ee meboYee&le efMe#eCe ner HeejbHeeefjkeÀ JebMeHejbHejei ele DeeefCe mecekeÀeueerve vetleveerkeÀjCe
kesÀuesueer cetu³es DeeefCe Þe×e peer mebmke=Àleer®³ee ieeY³eele o[uesueer Deens, leer leªCe cegueebJej efyebyeJeC³ee®eer
Òeef¬eÀ³ee Deens. efMe#eCee®eer ner YetefcekeÀe meebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®ee nslet þsJetve Deens. efMe#eCee®es keÀe³e& ns
efHe{îeeve efHe{îee mebmke=Àleer®es mebj#eCe Je mebÒesmeceepeele mebmke=Àleer efìkeÀJeC³eemeeþer Je mcejCeele jenC³eemeeþer MeeUe ner Òeew{ efHe{erÜeje iegbHeÀuesue er SkeÀ
ÒecegKe mebmLee Deens.
peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ meeOeves osC³eeJ³eefleefjkeÌle les Heg{erue efHe{eruee %eeve DeeefCe cegu³es
mebÒesefMele keÀjles. meceepee®eer cetu³es, Þe×e DeeefCe ¢ef<ìkeÀesve ns HeÀkeÌle l³eeb®³eeefJeveJns lej mebmke=Àleer®³ee Del³eeJeM³ekeÀ Yeeiee®³ee ceeieCeervegmeej efMe#eCee®eer HetCe& Òeef¬eÀ³ee Hegve:ÒemLeeefHele
keÀªve meg×e efìkeÀJeueer peeleele DeeefCe Heg{®³ee efHe{erkeÀ[s HeeþJeueer peeleele.
DeeOegefvekeÀles®³ee ÒeJeeneKeeueer yeoue l³ee keÀeUeuee Devegmeªve Þe×e, cegu³es, efMe<ìe®eej,
meceepee®ee ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe J³ekeÌleer Je ieìeb®³ee JeeieCetkeÀer®³ee efvekeÀns mebmke=Àleer®³ee Jee{erle Hegjsmes ³eesieoeve osles.
mJeeleb$³eesÊej keÀeUe le m$eer³ee DeeefCe peeleerJ³eJemLee Òeleer Demeuesu³ee ¢ef<ìkeÀesveele ¢M³e
yeoue Ie[tve Deeuesuee Deens. pegv³ee ª{er Je efJeOeeRceOeerue efJeMJeemeeves GÊejesÊej l³eeb®eer leekeÀo Je
leerJe´lee ieceeJeuesueer Deens.
efMe#eCee®³ee je<ì^er³e OeesjCeeve s (1986) meg×e efMe#eCee®es ns leerve keÀe³e& cnCepes mebj#eCe
mebÒesyeoueevegJeleea leb$e%eeve DeeefCe osMee®³ee mebmke=Àle HejbHejs®eer meueielee ³ eeceOeerue meg#ce meb³eesie Deens.
efMe#eCee®ee DeY³eeme¬eÀce DeeefCe Òeef¬eÀ³ee ner Meke̳e efleleke̳ee peemle ÒekeÀìerkeÀjCeele
mebmke=ÀeflekeÀ meeceûeerÜejs mece=× Jne³euee®e nJeer. efMe#eCee®eer YetefcekeÀe meb®euevee®eer Demeles pesCeskeÀªve
Jew%eeefvekeÀ mJeYeeJe, meceepeJeeo, Oece&efvejHes#elee DeeefCe ueeskeÀMeenerleerue efJeMJeemee®³ee efJekeÀemeekeÀjerlee
J³ekeÌleer®³ee mebJesoveMeeruelee Je peeCeerJesuee Meg× keÀjCes.munotes.in

Page 12

12ke=Àleer 1.3
Mew#eefCekeÀ mebmLeeb®es efveefj#eCe keÀje DeeefCe efMe#eCe J e mebmke=Àleer®es Hee³es DeesUKee.
1.4.2 meebmke=ÀeflekeÀ Deblej :
ueeskeÀ HeÀkeÌle meceepee®³ee ef®ejmLee³eerHeCeeMeer®e veJns lej l³ee®³ee megOeejCesMeer mebyeOeerle Deens,
MeeUe ner meceepee®ee Deejmee veener pesLes meceepee®es efJeMJeeme, Þe×e, Hejb Heje, ª{er Òeefleefyebyeerle
nesleerue . MeeUsves efJeefMe<ì meceepeeleerue Dee{UCeeN³ee HejbHeje, cetu³es, Þe×e DeeefCe ÒeJe=Êeer®³ee
leHeemeCeermeeþer Òe³eesieMeeUe cnCetve keÀe³e& keÀjeJe³eeme nJes DeeefCe meceepeeuee SkeÀ ®eebieu³ee efmLeleerle
vesC³eem eeþer keÀe³e& efmJekeÀeje³euee nJes ns DeeHeu³eeuee Heg{erue mecem³eebHe³e¥le DeeCetve þsJeles.
meebmke=ÀeflekeÀ Debleje®es efvejekeÀjCe DeeefCe
DeeoMe& meceepee®es efve³eespeve
meebmke=ÀeflekeÀ Deblej cnCepes mebmke=Àleer®es keÀener IeìkeÀeb®es l³eeb® ³eeMeer mebyebOeerle Flej
DeeMe³eeleerue yeoueeb®³ee ceeies He[C³ee®es ÒeceeCe ogmeN³ee Meyoele meebiee³e®es cnCepes YeeweflekeÀ DeeefCe
DeYeeweflekeÀ mebmke=ÀleerceOeerue Òe®eb[ HeÀjkeÀ cnCepes®e meeceeefpekeÀ efkebÀJee meebmke=ÀeflekeÀ Deblej nes³e.
DeeHeu³ee DeeOetefvekeÀ mebmke=Àleer®es meJe& Debie l³ee®e ieleerves yeouele veener Deensle DeeefCe ns Debie HejmHej
mebyebOeer efkebÀJee HejmHejeJeuebyeer Demeu³eeves SkeÀe Yeeieeleerue peueo yeoueemeeþer efJeefJeOe mebyebOeerle
Yeeieeleerue Flej yeoueebÜejs Hegveme&ce³eespeve iejpes®es Deens.
pesJne meceepee®es JesieJesieUs IeìkeÀ l³ee®³ee®e keÀener Yeeieeleerue Ie[tve Deeuesu³ee yeoueebMeer
pegUJetve IesC³eeme De³eMemJeer nesleele lesJne meebmke=ÀeflekeÀ Deblej Ie[les. Goe. keÀuHevee Þe×e DeeefCe cetu³e
He×leerleerue yeoue ns Yeewef lekeÀ HeefjefmLeleer leerue yeoueebHes#ee mebLeieleerves Ie[tve ³esleele. DeeHeu³ee
meceepeele DeLe&J³eJemLee ner PeHeeìîeeves Jee{le Deens, DeewÐeesefiekeÀ DeLe&J³eJemLee ner ûeeceerCe
DeLe&J³eJemLes®eer peeiee Iesle Deens. ³eb$e eÜejs KetHe meejs keÀe³e& kesÀues peele Deens efkebÀJee DeeHeCe cnCetve
MekeÀlees keÀer ceeveJeer cepegjeb®eer peeiee ³eb$es Iesle Deensle. Hejbleg DeeefLe&keÀ j®evesleerue yeoueevegmeej Oeeefce&keÀ
DeeefCe meeceeefpekeÀ j®evee yeouele veener Deensle. meeb mke=ÀeflekeÀ Deblej Yeªve keÀe{C³eemeeþer efMe#eCe ne
SkeÀcesJe IeìkeÀ efkebÀJee meeOeve Deens.
1.4.3 efMe#eCee®ee mebmke=ÀleerJejerue ÒeYeeJe :
mebmke=Àleer DeeefCe efMe#eCe ns oesvner efJeefJeOe yeeyeleerle HejmHej HegjkeÀ Je YejHeeF& keÀjCeejs Deensl e.
Heg{erue mebkeÀuHevee efMe#eCee®ee mebmke=ÀleerJejerue ÒeYeeJe.
1) mebmke=Àleer®es peleve :
Òel³eskeÀ meceepee®es mJele:®eer JewefMe<ìîeHetCe& mebmke=Àleer Demeles cnCetve lees l³ee®eer mebmke=Àleer DeeefCe
efle®es JesieUsHeCe cegU mJeªHeele efìkeÀe fJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. efMe#eCe ns SkeÀcesJe meeOeve Deens p³eeÜejs
ns keÀe³e& HetCe& kesÀues peeT MekeÀles. DeMeeÒekeÀejs efMe#eCe ns meceepeeleerue mebmke=Àleer®es peleve keÀjles.
2) mebmke=Àleer®es mebÒesmegÒeefme× meceepeMeem$e%e Deesìdìe®es ³eebveer HeefjYeeefmeeceeefpekeÀ cetu³es DeeefCe DeeoMe& lelJes ner leªCe DeeefCe meceepee®³ee me#ece meom³eebkeÀ[s mebÒesefnes³e.'munotes.in

Page 13

133) mebmke=Àleer®ee efJekeÀeme :
efMe#eCee®es keÀe³e& cnCepes p³eeefMeJee³e meeceeefpekeÀ Òeieleer Ie[tve ³esT MekeÀle veener DeMee
meebmke=ÀeflekeÀ DeeoMe& DeeefCe lelJeeleerue yeoue ns meceepee®eer Òeieleer DeeefCe melele®³ee efJekeÀemeemeeþer
iejpesvegmeej Ie[Jetve DeeCeCes, efMe#eCe ns J³ekeÌleeruee megmebmke=Àle yeveJeles DeeefCe ceeveJeer iejpeeb®³ee meJe&
#es$eebceOeerue mebMeesOeve DeeefCe meKeesue leHeemeebÜejs meebmke=ÀeflekeÀ Òeef¬eÀ³ee ªHeeblejerle keÀjles.
4) mebmke=Àleer®es meelel³e :
mebmke=Àleer cnCepes meceepee®es pe erJeve Deens. ³ee®³eeefJevee meceepe kegÀpet ueeielees. efMe#eCe ns
l³ee®³ee efJeefJeOe ke=Àleer DeeefCe keÀe³e&¬eÀcee bÜejs mebmke=Àleer®es meelel³e efve³ebef$ele keÀjles. SkeÀ meceepe ne
³esCeeN³ee efHe{îeebmeeþer mebmke=Àleer®es peleve Je mebÒesefJeefJeOe mebmke=Àleerleerue meebmke=ÀeflekeÀ mebJeeoeHeemetve DeefOekeÀeefOekeÀ efMekeÀC³eemeeþer cegueebvee Òesjerle keÀje³euee
nJes. DeMeeÒekeÀejs meebmke=ÀeflekeÀ SkeÀerkeÀjCeeves meceepee®eer mebefce Þe mebmke=Àleer mece=× nesF&ue.
5) J³ekeÌleercelJe efJekeÀeme :
efMe#eCee®ee GÎsMe ceguee®³ee J³ekeÌleercelJee®ee efJekeÀeme keÀjCes nes³e. efJe®eejmejCeer, ÒeJe=Êeer DeeefCe
meebmke=ÀeflekeÀ cegu³eeb®es efJeefJeOe meebmke=ÀeflekeÀ vecegves Deceueele De eCeles pesCeskeÀ©ve cegues ner meceepee®³ee
efJekeÀemeemeesyele DeefOekeÀ ÒeceeCeele MeejerefjkeÀ efjl³ee, ceeveefmekeÀ efjl³ee, veweflekeÀ efjl³ee, meeceeefpekeÀ
efjl³ee DeeefCe yeewef×keÀefjl³ee efJekeÀefmele nesleerue.
6) meebmke=ÀeflekeÀ Debleje®es e fvejekeÀjCe :
Jew%eeefvekeÀ DeeefCe leb$e%eeveefJeHeeJeles lej keÀuHevee cegu³es DeeefCe efvekeÀl³ee oesIeebojc³eeve ojer efvecee&Ce nesles. efMe#eCe ns SkeÀcesJe meeOeve Deens. p³eeÜejs ner HeeskeÀUer Yeªve
keÀe{ueer peeT MekeÀles.
DeMeeÒekeÀejs efMe#eCe DeeefCe mebmke=Àleer ns HejmHejeJeuebyeer DeeefCe HejmHejHegjkeÀ Deens leLeeHeer
Yeejleelee rue meO³ee®eer efMe#eCe He×leer ner efle®³ee mJele:®³ee mebmke=ÀleerHeemetve efJekeÀmeerle Peeuesueer veener.
efMe#eCe DeeHeu³ee mebmke=ÀleerMeer mebyebefOele DemeCes iejpes®es Deens, DeeHeueer efMe#eCe He×leer ner meebmke=ÀeflekeÀ
JeejM³ee®eer mebyeOeerle veener. kegÀCeerle jer Deieoer De®etkeÀ®e cnìues Deens, ’efMe#eCee®eer meO³ee®eer He×leer ner
cegK³elJes keÀ©ve efJemleejCeeN³ee HeeM®eel³e efJe%eeve Je meeefnl³ee®eer lelJes, ueeskeÀmebK³es®³ee íesìîee ieìe®eer
peerJeveHe×le DeeefCe mejkeÀej®³ee DeefOeHel ³eeKeeueer mesJeebmeeþer J³ekeÌleer ÒeefMeef#ele keÀjCes ³eeJej DeeOeejerle
Deens. ner He×leer Depetvemeg×e efMe#eCe DeeefCe HegmlekeÀ keWÀefêle Deens DeeefCe ³eesi³e efoMesves meeceeefpekeÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ DeeefLe&keÀ efkebÀJee jepekeÀer³e efJekeÀeme ke ÀjC³eele De³eMemJeer þjle Deens.“ Yeejleeleerue
meebmke=ÀeflekeÀJeejmee efJe®eejele ve Ieslee Yeejleele SkeÀ HejkeÀer efMe#eCe He×leer meg© kesÀueer iesueer leer
Yeejleer³e meebmke=ÀeflekeÀ HejbHejsHeemetve keÀeHeueer iesueer Deens DeeefCe pevelesmeeþer ef leNneF&le Deens. efMe#eCee®es
Hegveie&þve ns mJeeleb$³eeHeemetve®e DeeJneveelcekeÀ keÀe³e& jeefnuesues Deens.
SkeÀ ÒeK³eele efMe#eCe lep%e kesÀ.peer. mew³egÎerve ³eeb®³eevegmeej ’Deepe DeeHeCe DeeHeu³ee
Feflenemee®³ee SkeÀ ceesþîee ®eewHegÀueerJej ³esT ve þsHeuesuee Deens pesLes DeeHeueer mebmke=Àleer DeeefCe DeeHeueer
meceepeJ³eJemLee ³ee oesneW®es vecegves Hegvej&ef®ele kesÀues peele Deens. ns mHe<ì®e Deens keÀer meeceev³e keÀeUele
efMe#eCe ns vesnceer®e YeefJe<³e JesOeerke=Àleer DemeeJe³eeme nJeer. pe sJne yeoue ns mebLeieleerves Je MeesefYeJebleHeCesmunotes.in

Page 14

14Ie[tve ³esleele. lesJne l³ee®es cegK³e keÀe³e& cnCepes peleve nes³e. p³eele cegueeuee legueveelcekeÀ¢<ìîee mLeerj
JeeleeJejCeele mecee³eesefpele kesÀues peeles. HeCe meO³ee®³ee keÀeUele pesJne pegves cejle Deens DeeefCe veJeerve
pevceeuee Deeuesues veener Deensle, lesJne mebmke=Àleer®³ee pegv³ee ÒekeÀejebveer leªCeeb®³ee efve<þs®eer HekeÀ[
ieceeJeuesueer Deens DeeefCe veJeerve pe[CeIe[Ce ner mHe<ì efomeC³eeHeemetve Depetve oj Deens lesJne
efMe#eCee®eer Yete fcekeÀe ner efJeMesmJele:®³ee mebmke=ÀleerHeemetve efMe#eCee®ee efJekeÀeme keÀjC³eekeÀjlee efMe#eCee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ HegveªppeerJeve iejpes®es Deens. Yeejle veJeerve Hegvepee&ie jCee®³ee Je®eveeme Heg{s
Jeeì®eeue keÀjle Deens. HegveªlLeeve DeeefCe DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee ³ee Òeef¬eÀ³esle meJee&le MekeÌleerMeeueer
meeOeve cnCepes SkeÀe yeepetuee veweflekeÀ DeeefCe DeO³eeeflcekeÀ cetu³eeJej DeeOeejerle efMe#eCe lej ogmeN³ee
yeepe tuee efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve Deens.
³eemeboYee&le Hebef[le vesnªb®es efJe®eej DeefOekeÀ ®eebieues þ© MekeÀleele. ’efJe%eeve DeeefCe
leb$e%eevee®eer Òeieleer DeeefCe ceve DeeefCe Deelc³ee®eer Òeieleer ³eeb®ee DeeHeCe meb³eesie keÀ© MekeÀlees keÀe?“
DeeHeCe efJe%eeveeMeer DeÒeeceeefCekeÀ Demet MekeÀle veener. keÀejCe leer meÐeefmLeleerleerue peerJeveeMeer cegueYetle
yeeye Deens. lemes®e ³egieeve ³egieeHeemetve Yeejle p³ee Del³eeJeM³ekeÀ lelJeebvee peesHeemele Deeuee Deens
l³ee®³eeMeer lejer DeeHeCe D eÒeeceeefCekeÀ nesT MekeÀCeej veener.
lej ceie DeeHeCe DeewÐeesefiekeÀ Òeieleer®³ee ceeiee&®ee DeeHeu³ee meJe& MekeÌleer Je meeceL³ee&efveMeer
HeeþHegjeJee keÀª³ee, HeCe l³ee®e JesUsme ue#eele þsT ³ee keÀer meb³ece, keÀªCee DeeefCe MeneCeHeCeeefMeJee³e
YeeweflekeÀmece=×er ceeleerceesue neT MekeÀles. cnCetve YetlekeÀeUe®³ee ÒekeÀeMeele efYeVe meebmke=ÀeflekeÀles®³ee
ÒeYeeJee®³ee meboYee&le DeeefCe J³ekeÌleer DeeefCe meceepee®³ee YeeJeer iejpeeb®³ee ÒekeÀeMeele efMe#eCeeves mebmke=Àleer
veJeerve efHe{erke À[s mebÒesefkeÀjeJee.
1.4.5 mebmke=Àleer®ee efMe#eCeeJejerue ÒeYeeJe :
p³eeÒeceeCes mebmke=Àleer efMe#eCeeuee ÒeYeeefJele keÀjles l³ee®e He×leerves efMe#eCemeg×e meceepee®³ee
mebmke=Àleeruee ÒeYeeefJele keÀjles ³ee®eer ®e®ee& KeeueerueÒeceeCes kesÀueer peeT MekeÀles.
1.efMe#eCee®eer O³es³e DeeefCe GefÎ<ìîes ner yengle keÀ©ve meceepee®eer cegu³es DeeefCe vecegv³eeÜejs þjefJeues
peeleele.
2.meceepee®³ee mebmke=Àleerve gmeej DeY³eeme¬eÀce le³eej kesÀuee peelees. meebmke=ÀeflekeÀ cegu³es ke=Àleerle
DeeCeC³eemeeþer meceepee®eer lelJes Je iejpeebvegmeej l³ee®eer DeeKeCeer kesÀueer peeles.
3.efMe#eCee®³ee He×leer DeeefCe mebmke=Àleer ³eeb®ee efpeJneUîee®ee mebyebOe Deens. mec eepee®es yeoueles
meebmke=ÀeflekeÀ vecegves efMe#eCee®³ee He×leeRJej megd×e MekeÌleerMeeueer ÒeYeeJe oeKeefJeleele. ³ee®es®e
GoenjCe cnCepes HetJeea®³ee efMe#ekeÀ keWÀefêle DeO³eeHeveekeÀ[tve efJeÐeeLeea keWÀefêle efMe#eCeekeÀ[s nesCeeje
yeoue mebmke=Àleer ®³ee ÒeYeeJeecegUs DeO³eeHeve DeO³e³eve Òeef¬eÀ³esle meceepeerke=Àle He×leer pemes ÒekeÀuHe
He×le, ®e®ee&me$e, mebcesueve ®e®ee& Fl³eeoeR®ee cegyeuekeÀ JeeHej kesÀuee peelees.
4.mebmke=ÀeflekeÀ cegu³eeÜejs efMemle meg×e ÒeYeeefJele nesles. meO³ee®es efJe®ee jmejCeer Je peerJevee®es
meebmke=ÀeflekeÀ vecegves ns DeeHeu³ee efMemleer®³ee mebkeÀuHevesMeer Òel³e#eHeCes pees[ues iesues Deens.
5.HeeþîeHegmlekesÀ peer le³eej DeY³eeme¬eÀceevegmeej efueefnueer peeleele DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ keÀuHevee DeeefCe
cegu³eebv ee Jee{efJeleele Je GÊespeve osleele l³eeb®es mJeeiele kesÀues peeles.munotes.in

Page 15

156.ÒeefMeef#ele efMe#ekeÀ : p³ee efMe#ekeÀeves meceepee®eer meebmke=ÀeflekeÀ DeeoMe& Je cetu³es Deelcemeele kesÀuesueer
Deensle les®e HeÀkeÌle ner ceesnerce ³eMemJeerHeCes Heej keÀª MekeÀ leele. HeÀkeÌle Des®e efMe#ekeÀ ns cegueeb®³ee
ceveele G®®e lelJes DeeefCe veweflekeÀ cetu³es efyebyeJet MekeÀleele.
7.MeeUe ner meceepee®es íesìs ªHe Deens. MeeUsleerue SketÀCe®e meJe& ke=Àleer DeeefCe keÀe³e&¬eÀce ns meceepee®es
meebmke=ÀeflekeÀ DeeoMe& J e cetu³es ³eevegmeej Dee³eesefpele kesÀueer peeleele.
cnCetve®e MeeUe ner meceepee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ vecegv³eebvee Jee{efJeC³ee®es DeekeÀej osC³ee®es
megOeejC³ee®es Je efJekeÀefmele keÀjC³ee®es keWÀê Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meebmke= ÀeflekeÀ Debleje®eer legce®³ee Meyoele J³eeK³ee keÀje.
2) mebmke=ÀleerÜejs ÒeYeeefJele nesCeeN³ee efMe#eCee®es cegK³e Hewuet keÀesCeles?
1.4 ke=Àefle
legce®³ee mLeeefvekeÀ meceepee®es DeJeueeskeÀve keÀje DeeefCe l³eeletve meebmke= ÀeflekeÀ ÒeYeeJeecegUs Ie[tve
³esCeeN³ee yeoueebvee DeesUKeC³eemeeþer®es ®eej GoenjCes Ðee.
1.5 meejebMe
³ee efJeYeeieele DeeHeCe meceepeeleerue meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ yeoueebJej ÒeYeeJe Hee[C³ee®es
meeOeve cnCepes efMe#eCe ³eeefJeDeens. efMe#eCe ns mebmke=Àleeruee efHe{er oj efHe{er peleve keÀjles Je mebÒesefMele keÀjles DeeefCe ef®ejmLee³eerHeCee
DeeCeC³eekeÀ[s ³eesieoeve osles. lemes®e les Yeejleer ³e meceepeeleerue mebmke=Àleeruee Je=×eRiele Je Meg× keÀjles.
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe meg×e meceepeeleerue meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ ©HeeblejCeeJej peesj osles.
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esleerue meJee&le MekeÌleerMeeueer meeOeve cnCepes efJe%e eve Je leb$e%eeveeJej
DeeOeeefjle efMe#eCe nes³e. DeeOegefvekeÀ meceepee®es Jee {le peeCeejs %eeve DeeefCe Jee{CeeN³ee MekeÌleer®ee
MekeÌleerMeeueer Je meKeesue nesle peeCeeN³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer DeeefCe veweflekeÀ Je DeO³eeeflcekeÀ cegu³eeb®eemunotes.in

Page 16

16efmJekeÀej ³eeb®³eeMeer cesU Ieeleuee pee³euee®e nJee. efMe#eCe ns leb$e Deens lej mebmke=Àleer ner cetu³es Deens.
efMe#eCe ner meebmke=ÀeflekeÀ cegu³eeb®eer efveefce&leer, ef®ejmLee³eerHeCee, mebÒesefMe#eCe Je mebmke=Àl eer ns HejmHej mebyebOeer Demeu³eeves les l³ee®es O³es³e Je GefÎ<ìeb®eer Hegve&J³eeK³ee keÀ©ve
DeeefCe l³ee®eer meeceûeer Je Òeef¬eÀ³eeb®eer Hegve&ÒemLeeHevee keÀ©ve meceepeeleerue Ie[CeeN³ee meeceeefpekeÀ,
meebmkeÀeflekeÀ yeoueebvee Òeeflemeeo osles. ceei eerue keÀener oMekeÀele GlkeÀjenleele Demes ue#eele Deeues Deens. pees 21 J³ee MelekeÀeleerue efMe#eCee®es F<ì O³es³e Deens ³eeJej peesj
efouee peele Deens.
Lees[ke̳eele cnCepes mebmke=Àleer Je efMe#eCe ns Hej mHejHegjkeÀ Demetve oesIener SkeÀe®eJesUsme HegjsMes
ieefleMeerue Deens. cnCepes®e efMe#eCe ne J³ekeÌleer®³ee meeceeefpekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esleerue Del³eble cenÊJee®ee
IeìkeÀ Deens. pees mebmke=Àleer®ee SkeÀ Del³eble cenÊJee®ee Hewuet Deens.
1.6 ef JeYeeieJeej DeY³eeme
Òe. 1 Keeueerue ÒeMveeb®eer Gllejs Ðee.
1.mebmke=Àleer®³ee JewefMe<ìîeebJej ®e®ee& keÀje.
2.meebmke=ÀeflekeÀ Deblej cnCepes keÀe³e?
3.DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee ceeiee&leerue 5 De[LeUs efuene.
4.`mebmke=Àleer®ee SkeÀ Yeeie cnCetve mebmkeÀ= leer®es peleve, mebÒesDeens. ns efJeOeeve efJemle=leHeCes mHe<ì keÀje.'
5.meÐeHeefjefmLeleerue meboYe& ue#eele Ieslee Yeejleer³e meceepee®es JewefMe<ìîe oMe&efJeCeeN³ee
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee IeìkeÀeb ®es mHe<ìerkeÀjCe keÀje.
6.efMe#eCee®ee mebmke=ÀleerJejerue ÒeYeeJe meesoenjCe mHe<ì keÀje.
Òe.2efjkeÀec³ee peeiee Yeje.
1.YeeweflekeÀ mebmke=Àleerle õõõõ -®ee meceeJesMe neslees.
2.YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleerleerue HeÀjkeÀeuee õõõõ c nCeleele.
3.mebmke=Àleer ner õõõõ Demetve leer SkeÀebleele DeefmlelJeele Demele veener.
4.peeleer³eJeeo ne õõõõö ®³ee Òeef¬eÀ³esleerue SkeÀ De[LeUe Deens.
5.efMe#eCe ns SkeÀ leb$e Deens lej mebmke=Àleer ner SkeÀ õõõõ -Deens.
Òe. 3 ³eesi³e He³ee&³e efveJe[e.
1) DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee cegK³e keÀesCelee?
De) DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ye) mebmke=Àleer keÀ) meceepe [) ceeveJe
2) mebmke=Àleer ner õõõõö Deens.
De) leeþ ye) ueJeef®ekeÀ keÀ) DebMele: leeþ [) efmLej
munotes.in

Page 17

17IeìkeÀ -2
efJekeÀemeemeeþer efMe#eCe
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 je<ì^er³e SkeÀelcekeÀlee
2.2.1 je<ì^er³e SkeÀelcekeÀles®ee DeLe& Je iejpe
2.2.2 je<ì^er³e SkeÀelcekeÀlesleerue De[LeUs
2.2.3 je<ì^er³e SkeÀelcelee efJekeÀemeec eO³es efMe#eCee®eer YetefcekeÀe
2.3 Deeblejje<ì^er³e celewke̳e (Understanding)
2.3.1 Deeblejje<ì^er³e celewke̳e ®eer iejpe Je DeLe&
2.3.2 Deeblejje<ì^er³e celewke̳eeleerue De[LeUs
2.3.3 Deeblejje<ì^er³e celewke̳eeceO³es efMe#ekeÀ Je efMe#eCee®eer Ye tefcekeÀe
2.4 veeiejerkeÀlJe
2.4.1 veeiejerkeÀlJe efMe#eCee®es DeO³eeHeve
2.4.2 JewefMJekeÀ veeiejerkeÀlJe
2.5 meejebMe
2.6 mJeeO³ee³e
2.0GefÎ<ìîes
nîee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeJej legcner keÀ© MekeÀeue.
je<ì^er³e SkeÀelcelee, Deeblejje<ì^er³e c elewke̳e Je veeiejerkeÀlJe meb%es®eer J³eeK³ee keÀjeue.
je<ì^er³e SkeÀelcelee meb%es®ee Kegueemee keÀjeue.
Deeblejje<ì^er³e celewke̳e iejpes®es meceLe&ve keÀjeue.
Deeblejje<ì^er³e celewke̳e efJekeÀemeeceO³es efMe#eCee®³ee YetefcekesÀ®ee Kegueemee keÀ jeue.
JewefMJekeÀ veeiejerkeÀlJee®eer iejpe mecepetve I³eeue.
KeN³ee DeLee&ves veeiejerkeÀlJee®eer peyeeyeoejer efmJekeÀejC³eeceO³es efMe#eCee®³ee YetefcekesÀ®eer ®e®ee& keÀjeue.
efMe#eCee®³ee JewefMe<ìîeeb®eer ³eLeeLe&lee Je met$eye× ceeb[Ceer keÀjeue.munotes.in

Page 18

182.1 ÒemleeJevee
ceeieerue YeeieeceO³es DeeHeCe mebmke=Àleer Je efMe#eCe ³eeb®ee SkeÀceskeÀebMeer peJeU®ee mebyebOe Heeefnuesuee
Deens. efMe#ekeÀ mebmke=Àleer®es ªHeeblejCe Je peleve SkeÀ efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s keÀ©ve mebmke=Àleer®eer
MeeMJelee þsJeC³ee®es ³eesieoeve osles. efMe#eCe ns meeceeefpekeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esceOeerue cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens.
Jew³eeqkeÌlekeÀ¢<ìîee efMe#eCe ne meeceeefpekeÀjCeeceO³es mebmke=Àleer®ee Òe®eb[ ÒeceeCeele cenÊJee®ee Hewuet Deens.
nîee IeìkeÀeceO³es D eeHeCe je<ì^er³e SkeÀelcelee jeKeC³eeceO³es efMe#eCee®eer YetefcekeÀe,
Deeblejje<ì^er³e DeekeÀueve efJekeÀeme, DeeefCe je<ì^er³e Je JewefMJekeÀ veeiejerkeÀlJee®eer mecepe HeenCeej Deenesle.
2.2 je<ì^er³e SkeÀelcekeÀlee
Yeejleer³eebvee Meeblelesves jenC ³eemeeþer je<ì^er³e SkeÀelceles®eer iejpe Deens. Yeejleer³e mJeeleb$³e
®eUJeUerceO³es Yeejleer³eebveer ceeveJeleeJeeoer ¢ef<ìkeÀesveeletve Deefnbmee oeKeefJeueer nesleer. Deefnbmes®³ee
³eespevesletve HejkeÀer³eebHeemetve DeeHeu³ee osMeeme cegkeÌle kesÀues nesles. Yeejleer³e mebmke=ÀleerceO³es efJeefJeOelee Demetve
osKeerue efJeefJeOelesceOetve SkeÀlee Je SkeÀelcelee meÐee osKeerue DemeCes ner iejpe Deens.
2.2.1 je<ì^er³e SkeÀelcekeÀles®ee DeLe& Je iejpe :
DeLe& :
osMee®³ee veeiejerkeÀlJeeceO³es je<ì^er³e SkeÀelcelee DemeCes ns peeie©keÀles®es ue#eCe Deens. pejer
YeejleeceO³es efJeefJeOe Òeeble, YeeJemlegefmLeleer Deens. ner YeeJevee osMeeuee yeUkeÀì, MekeÌleerMeeueer Je megkeÌleeJe eve yeveefJeC³eemeeþer HeÀej
cenÊJee®eer Deens.
iejpe : Heg{erue keÀejCeebmeeþer je<ì^er³e SkeÀelceles®eer iejpe Deens.
HejosMeer (osMeebkeÀ[tve) ³eg×e®eer OecekeÀer : p³eeJesUer HejosMeer osMeebkeÀ[tve ³eg×e®eer Oeceer efouesueer
efomeles Je Debleie&le ueeskeÀ peeleer -peceeleer, mHeOee&, YeeDemeleele l³eeJesUer je<ì^er³e SkeÀelcekeÀlee HeÀej cenÊJee®eer Deens.
je<ì^er³e ®eejer$³e efJekeÀemeemeeþer : je<ì^er³e ®eejer$³e efJekeÀemeeceO³es SkeÀelcelee ne cenÊJee®ee
IeìkeÀ Deens. nîeeJesUer je<ì^er³e ®eejer$³ee®ee DeYeeJe Deens. Ye´<ìe®eej ne efoJemeWefoJeme Jee{le
Deens. Hewmee efceUefJeC³eemeeþer DeeHeCe je<ì^er³e DeeJe[, SkeÀelcelee nîeeb®ee l³eeie keÀjerle Deenesle.
l³eeJesUer DeeHeue³ee YeeJevee je<ì^ er³e SkeÀelceles meboYee&le ¢{ nesleerue l³eeJesUer je<ì^er³e ®eeefj$³ee®eer
efveefce&leer nesC³eeme ceole nesF&ue.
ueeskeÀMeener®³ee ³eMemJeerlesmeeþer : keÀesCel³eener osMeeb®³ee Òel³eskeÀer JesUer je<ì^er³e SkeÀelcelee
Del³eeJeM³ekeÀ Deens. YeejleeceO³ es efJeefJeOeles ceO³es SkeÀlee Deens. Hejbleg meÐee leer Oeeske̳eele Deens.
efJeefJeOelesceO³es SkeÀlee ns cetu³e peHeC³eemeeþer je<ì^er³e SkeÀelcekeÀlee DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 19

19je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e mlejebJej Meeblelee jenC³eemeeþer je<ì^er³e SkeÀe lcelee Del³eeJeM³ekeÀ Deens.
DeeOegefvekeÀ ³egie ns efJe%eevee®es ³egie Deens. cnCetve ceeveJeeceO³es Meeblelesmeeþer Meem$eer³e keÀeceefiejer YejerJe
Demeueer Heeefnpes. je<ì^er³e SkeÀelcesceOetve Meebleles®eer YeeJevee efJekeÀefmele nesT MekeÀles.
2.2. 2 je<ì^er³e SkeÀelcekeÀlesleerue De[LeUs :
YeejleeceO³es je<ì^er³e SkeÀelcelesmeeþer YeejleeceO³es Heg{erue De[LeUs efometve Deeues.
mebÒesje<ì^er³e SkeÀelceles®³ee ceeiee&ceOeerue mebÒespeeleer -peceeleer, DeeoerJeemeer ieì, meceepee®es efnle ue#eele ve Ieslee mJele:®³ee F®ísvegmeej,
mJemeceeOeeveemeeþer, mJeeLee&meeþer Òe³elve keÀjerle Deensle. HeefjCeeceer meÐe HeefjefmLeleerceO³es osMee®³ee
efJeefJeOe YeeieeceO³es meebÒeoeef ³ekeÀ obieueer Ie[tve ³esle Deensle.
ÒeeosefMekeÀ Jeeo :
ÒeeosefMekeÀ Jeeo ne je<ì^er³e SkeÀelcelesceOeerue ceesþe De[LeUe Deens. meÐee DeeHeuee osMe efJeefJeOe
jep³eeceO³es efJeYeeieuee Deens. nîeecegUs efJeefJeOe jep³eeceO³es, efJeefJeOe Oecee&ceO³es ÒeeflemHeOeeaHeCee Jee{le
Deens. meÐee Deemeece, cesIeeue³e Je ceveerHetj nîee jep³eeceO³es ogmeN³ee jep³eeleerue ueeskeÀebvee l³eeb®³ee
jep³eeceO³es jenC³eeefJejesOeele Deeboesueve keÀjerle Deensle. ns je<ì^er³e SkeÀelceles®³ee efJejesOeele Deens.
Òeebefle³eJeeo :
efJeefJeOe Òeebleeleerue ueeskeÀ l³eeb®³ee efJe®eejmejCeervegmeej ceer yebieeueer, iegpejeleer, ceejJee[er,
cejeþer, Hebpeeyeer Deenesle Demee efJe®eej keÀjleele. Hejblet Deecner Yeejleer³e Deenesle Demee efJe®eej keÀjerle
veener. DeMee ÒekeÀe j®eer Je=Êeer DeeHeCeeme SkeÀelcelesHeemetve ogjeJeC³ee®eer Meke̳elee Deens.
YeeYeejleer³e OejleerJej efJeefJeOe Yeemebmke=Àleer ceneve Demeu³ee®es ue#eCe Deens. Hejbleg og:Kee®e s keÀejCe cnCepes DeeHeu³ee osMeeceO³es Yeene `mebIeJee{t ueeieueer Deens. YeeOecee&yeÎue HetJe&ûen :
Òel³eskeÀ peeleer -peceeleer DeeHeu³ee Oecee&®ee cegkeÌleHeCes Jee{ keÀ© MekeÀlees. Hejbleg ns keÀjle
Demeleevee ogmeN³ee Oecee&®ee yeUer oslee keÀecee ve³es. Yeejle ne Oece&efvejHes#e osMe Deens. Hejbleg meÐee
Oecee&®³ee veeJeeJej efnbmee ®eeuet Deens. DeeHeu³ee ueeskeÀebvee efJeefJeOe Oecee&yeÎue Hegjsmes %eeve veener cnCetve les
ogmeN³ee Oecee&®³ee eflejmkeÀej keÀjleele ne Yeejleer³e SkeÀelcelesceOeerue ceesþe De[LeUe Deens.
DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer :
DeeefLe& keÀ HeefjefmLeleer Yeejleer³e SkeÀelcelesJej HeefjCeece keÀjles. ueeKees ueeskeÀ iejeryeerMeer Petbpe
osle Deensle. iejeryeer ne meJee&le ceesþe SkeÀelcelesceOeerue De[LeUe Deens. yengmebK³e Yeejleer³e
DeeefLe&keÀ¢<ìîee me#ece veenerle. Yeejleeleerue jespe ieej ³eespevesceeHe&Àle leªCeebvee jespeieej osTve je<ì^er³e
SkeÀelcelee Jee{efJeC³eeme ceole nesF&ue.munotes.in

Page 20

202.2.3 je<ì^er³e SkeÀelcelee efJekeÀemeeceO³es efMe#eCee®eer YetefcekeÀe :
je<ì^er³e SkeÀelceles®³ee Òeieleermeeþer meJe& jep³eeleerue efMe#eCeceb$³eeb® eer SkeÀ yewþkeÀ 1960
ceO³es Dee³eesefpele kesÀuesueer nesleer. meJe& yeepetbveer efJe®eej keÀ©ve je<ì^er³e SkeÀelcelee nîee mecem³esJej ®e®ee&
Peeueer. [e@. mebHetCee&vebo nîeeb®³ee vesle=lJeeKeeueer SkeÀ ceb[U (Committee) osMeeceO³es je<ì^er³e
SkeÀlee Je YeeJeveelcekeÀ SkeÀlee nîeeb®³ee Jee{ermeeþer vesceC³ee®es þjues.
nîee mecem³esJ³eefleefjkeÌle (keÀefceìerves) ceb[Ueves efMe#eCee®³ee SkeÀefve<þ YetefcekesÀletve je<ì^er³e
SkeÀelceles®eer Òeieleer / efJekeÀeme keÀjC³ee®es þjefJeues. 1961 meeueer ner ( keÀefceìer) ceb[U efmLejmLeeJej
nesTve Òel³e#e keÀeceeme meg©Jeele Peeueer.
je<ì^er³e SkeÀelcelee Je efMe#eCe ceb[Ue®³ee efMe#eCe Je efMeHeÀejMeer :
efMe#eCee®es cegK³e GefÎ<ì cnCepes Meg×HeCes %eeve ÒeeHleer keÀjCes Deens. Hejbleg efJeÐeeL³ee¥®ee
meJee¥ieerCe efJekeÀeme Je J³ekeÌleercelJe efJekeÀeme keÀjCes ns meg×e efMe#eCee®es keÀe³e& Deens. efMe#eCee®³ee
ceeO³eceeletve efJeÐeeL³ee¥ceO³es l³eeie Je meceevelee efometve ³esle veener. cnCetve je<ì^er³e SkeÀelceleskeÀ[s efJeMesue#e osC³ee®eer iejpe Dee ns.
ceb[Ue®³ee (keÀefceìer®³ee) cenÊJee®³ee efMeHeÀejMeer Heg{erueÒeceeCes :
1) Mew#eefCekeÀ mebmLeeb®eer DeefOeke=Àle ceev³elee : p³ee efMe#eCemebmLee peele, Oece&, HebLe, JebMe
nîeeceO³es YesoYeeJe keÀjle veenerle HeÀkeÌle l³ee efMe#eCe mebmLee®ee ceev ³elesmeeþer efJe®eej keÀjeJee.
2) ÒeJesMee®³ee DeeOeejeJej : Mew#eefCekeÀ mebmLeeb®ee ÒeJesMe ne efJeÐeeL³ee¥®³ee iegCeJeÊesvegmeej JneJee.
l³eeb®ee ÒeJesMe peele, Oece&, HebLe, JebMe nîee DeeOeejeJej nesT ve³es.
3) MeeUeb®ee ieCeJesMe : Òel³eskeÀ MeeUsc eO³es efJeÐeeL³ee¥®ee HeesDemeeJee.
4) efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve Òeefle%ee keÀjJetve I³eeJeer : Òel³eskeÀ JeosMeJeemeer³eeb®eer mesJee ner YeeJevee efJeÐeeL³ee¥ceO³es ¢{ nesC³eemeeþer Òeef le%es®eer iejpe Deens. ’Yeejle ceePee
osMe Deens.“ ’meejs Yeejleer³e ceePes yeebOeJe Je Yeieerveer Deensle.“ Òeefle%es®³ee ceePes Je ceeP³ee nîee
YeeJevesletve je<ì^er³e SkeÀelceles®ee efJekeÀeme nesC³eeme efveefM®ele®e ceole nesles. ceer ceeP³ee osMeeJej Òesce
keÀjlees. ceeP³ee osMeeleerue HejbHejeb®ee ceuee DeefYeceeve Deens. ceer ceeP³ee osMee®ee ³eesi³e lees mevceeve
þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjsve.
5) je<ì^ieerle : je<ì^ieerlee DeLe& efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀJeeJee Je je<ì^ieerle metjele Je J³eJeefmLele
mevceeveHetJe&keÀ ieeJes .
6) je<ì^OJepee®ee ceeve : je<ì^OJepee®es cenÊJe efJeÐeeL³ee&bvee efMekeÀJeeJes Je je<ì^OJepeeÒeleer ³eesi³e ceeve
mJele: efMe#ekeÀ Je efJeÐeeL³ee¥veer þsJeeJee.
7) je<ì^er³e efoJeme meepeje keÀjCes : 15 Dee@iemì, 26 peevesJeejer Je 2 Dee@keÌìesyej Demes je<ì^er³e
efove efJeÐeeLeer -efMe#ekeÀ Je meceepee®³ee menkeÀe³ee&ves meepejs keÀjeJesle.
8) je<ì^er³e SkeÀelcelee J³eeK³eevee®es Dee³eespeve : je<ì^er³e SkeÀelcelee Jej Yej osTve efJeefJeOe
GHe¬eÀceeb®es mebcesueve SkeÀef$ekeÀjCe Mee Uebveer je<ì^er³e SkeÀelceles®ee GÎsMe þsJetve Dee³eespeve keÀjeJes.munotes.in

Page 21

219) Meeues³e ÒekeÀuHe : osMeeefJeDemeeJesle. nîee ÒekeÀuHeebcegUs osMeeleerue efJeefJeOe Yeeiee®es %eeve Jee{erme ueeietve osMeÒesce Jee{erme ueeiesue.
10) menueeR®es Je ef®e$eHeìeb®es Dee³eespeve : je<ì^er³e efJekeÀeme Je je<ì^er³e SkeÀelceles®ee Hewuet ue#eele
þsJetve efJeefJeOe ef®e$eHeìeb®es Dee³eespeve keÀjeJes. mLeUeb®es SsefleneefmekeÀ cenÊJe ue#eele IesTve menueeR®es
Dee³eespeve keÀjeJes.
11) cegkeÌle veeìîeie=n : keÀceerle keÀceer JecegkeÌle jbieceb®e GHeueyOe keÀ©ve ÐeeJee. nîeeb®es cegK³e efJeSsefleneefmekeÀ ®eUJeUer, mJeeleb$³e ®eUJeUer Je je<ì^er³e SkeÀelceles®ee efJekeÀemee meboYee&le DemeeJesle.
12) DeY³eeme¬eÀcee®eer Hegvej&®evee : Meeues³e DeY³eeme¬eÀce ne DeeOegefvekeÀ Yeejlee®eer ueeskeÀMeener Je
meeceeefpekeÀ, meceepeJee oer cetu³eeb®ee DebleYee&Je DemeeJee Je DeM³eeÒekeÀejs DeY³eeme¬eÀcee®es Dee³eespeve keÀjeJes.
De) ÒeeLeefcekeÀ mlej : meecetefnkeÀ ÒeeLe&vee je<ì^ieerlee®es meecetefnkeÀ iee³eve, ceneve J³ekeÌleeR®³ee je<ì^
Òescee®³ee iees<ìer, osMeÒescee®es ieerle Je m eeceeefpekeÀ DeY³eeme nîeebvee cenÊJe ÐeeJes.
ye) ceeO³eefcekeÀ mlej : veweflekeÀ Je DeO³eeeflcekeÀ efMe#eCeeJej Yej ÐeeJee. lemes®e DeY³eeme¬eÀce HetjkeÀ
GHe¬eÀce, YeekeÀ)efJeÐeeHeerþ mlej : efJeefJeOe meeceeefpekeÀ efJe%eeve, YeeDemeeJee.
DeeHeueer Heûeleer leHeemee :
1) je<ì^er³e SkeÀelceles®ee DeLe& meebiee?
2) je<ì^er³e SkeÀelceles®eer YeejleeceO³es iejpe keÀe³e Demeles?munotes.in

Page 22

222.3 Deeblejje<ì^er³e celewke̳e (UNDERSTANDING)
Deeblejje<ì^er³e DeekeÀueve (mecepe) meeþer efMe#eCe cnCepes®e efJeMJeyebOeglJee®es efMe#eCe nes³e. ns
DeeHeCeeceO³es peeieeflekeÀ veeiejerkeÀlJee®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjl es. Deeblejje<ì^erJeeo ner YeeJevee J³ekeÌle
keÀjC³eemeeþer HegYetefcekeÀe efveYeeJeleele.
2.3.1 Deeblejje<ì^er³e celewke̳e e®eer iejpe Je DeLe& :
[e@. jeOeek e=Àefveleeble DeeJeM³ekeÀlee Deens. SkeÀceskeÀeb®eer efYeleer, keÀeUpeer, DeekeÀeb#ee, Je mecepetve IesC³ee®eer iejpe
Deens.' DeeHeCe meJee¥veer JebefMekeÀ megmebJeeo mee OeC³ee®eer iejpe Deens. DecesjerkeÀve Demees Je jefMe³eve HeCe
ÒeLece DeeHeCe ceeveJe Deenesle ns efJemejlee keÀecee ve³es. peeieeflekeÀ mecegoe³eeceO³es DeeHeCe keÀmes jeneJe³ee®es
les efMeketÀ³ee.
Deeblejje<ì^er³e DeekeÀueveemeeþer efMe#eCe cnCepes®e efJeMJeyebOeglJee®es efMe#eCe ns DeeHeCeeme
peeieeflekeÀ veeiejerkeÀlJee®³ee efvecee&CeeceO³es efJeMJeeme Je efve<þe osles. ns efMe#eCe DeeHeCeeme JeebefMekeÀ
menkeÀe³e& osTve efJeÐeeLeea efMe#ekeÀ efJe®eejeb®es Deeoeve -Òeoeve osles. lemes®e ceeieeme Yeeie eleerue
meebmke=ÀeflekeÀ HegveJe&meve, meceepe ceeO³eceeletve SkeÀceskeÀebyeÎue mecepe Meeues³e ceeO³eceeletve efceUles.
iejpe :
DeeOegefvekeÀ ³egieeceO³es Deeblejje<ì^er³e DeekeÀueve ns HeÀej Del³eeJeM³ekeÀ Deens. mebÒes(Communication) ¬eÀebleerkeÀejkeÀ yeoue Peeu³eecegUs efoJemeWefoJeme peieeleerue osMe SkeÀceskeÀeb®³ee
peJeU ³esT ueeieues Deensle. peieeceO³es efJeMJeyebOetlJe peHeC³eemeeþer SkeÀles®eer peeCeerJe, menkeÀe³e& veeles
DeblejmebyebOe ueeskeÀebceO³es ¢{ keÀjC³ee®eer iejpe Deens. ³egvesmkeÀes ³egvees Je peeieeflekeÀ yeBkeÀ ìer.Jner. Jejerue
keÀe³e&¬eÀce Deeblejje<ì^er³e DeekeÀueve (mecepe) Jee{efJeC³eemeeþer ceesuee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele.
cetuele: efJeefYeVe mebmke=Àleer®³ee ueeskeÀebveer SkeÀ$e ³esTve SkeÀceskeÀebvee Sk eÀceskeÀeb®³ee mebmke=Àleerle
mecepetve IesTve efceUtve efcemeUtve Meebleleece³e ceeiee&ves jenC³ee®eer iejpe Deens.
2.3.2 Deeblejje<ì^er³e celewke̳eeleerue De[LeUs :
nîee meboYee&le meJe& osMeeb®eer mecem³ee SkeÀ®e Deens. peieeleerue ueeskeÀ DeeHemeec eO³es Yeeb[le
Demeleele Je efJe%eeve Je leb$e%eeveeceO³es ÒeeefJeC³e efceUJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. l³eeb®ee cegK³e GÎsMe
cnCepes peieeceO³es megyeÊee Je Meebleer Òel³eskeÀekeÀ[s HegjsMee ÒeceeCeele Heeefnpes. Hejbleg Meeblelee me#ecelee Je
megyeÊee ner Deeblejje<ì^er³e meecebpem³eeefMeJee³e Meke̳e veener. pej ceeveJee®³ee ceveeceO³es ³eg×e®eer efYeleer,
leCeeJe Demesue lej ceeveJe Meebleleece³e peerJeve peiet MekeÀle veener. cnCetve ceeveJee®³ee ceveeleerue Yeerleer,
leeCeleCeeJe ve<ì keÀ©ve Meeblelee Je megyeÊee ÒemLeeefHele kesÀueer Heeefnpes. ns O³es³e ue#eele þsJetve
Deeblejje<ì^er³e meecebpem³eemeeþer ue{ues Heeefnpes Je l³eemeeþer peeieeflekeÀ mlejeJej mejkeÀej yeveues
Heeefnpes.munotes.in

Page 23

23Deelee peieuee mecepeues Deens efkeÀ Deeblejje<ì^er³e meecebpem³e eceOeerue De[LeUs veenermes kesÀues
Heeefnpesle. ns De[LeUs ceeveJe Je osMe nîee oesvnerceO³es efJeYeepeve keÀjleele. Deelee ceeveJe meceepe
Deeblejje<ì^er³e meecebpem³eeceOeerue mecem³eebJej efJe®eej keÀ© ueeieuee Deens. ceeveJe meceepe Deeblejje<ì^er³e
meecebpem³ee®³ee DeeOeejeJej peieeceO³es SkeÀ meÊee -SkeÀ mejkeÀej Je SkeÀ®e meefo®íe peesjeJej DeeCet
Heenele Deens. les Deeblejje<ì^er³e mejkeÀej peieeceO³es Meebleer Je Òeieleer®eer mebOeer osF&ue. lemes®e les mejkeÀej
peieeleerue ueeskeÀebvee OeveJeeve nesC³ee®eer meg×e mebOeer osF&ue.
pej DeeHeCe ceeveJeer mHeOexceO³es Deenesle lej l³ee®ee efJe®eej peªj kesÀuee Heeefnpes. peeieeflekeÀ
DeeOeej lelJee®³ee peesjeJej efveefM®elej ceeveJeer meceepe Meebleleece³e ceeiee&ves jentve Òeieleer keÀjsue. ns les Jne
Meke̳e nesF&ue pesJne Deeblejje<ì^er³e meecebpem³eeceOeerue De[LeUs ve<ì nesleerue DeeefCe efJe%eeve Je leb$e%eeve
iejeryeer mebHeJetve Meeblelee jeKeC³ee®ee Òe³elve keÀjsue. nîee O³es³eeves ®eeuevee efceUtve DeeHeCe ns DeeHeu³ee
jep³eeceO³es osKeerue jeyeJet MekeÀlees. pej DeeHeCe Deeblejje<ì^er³e meecebpem³eeceOeerue mecem³ee veener
mees[Jeu³ee lej KejesKej®e DeeHeCe og:Keer nesT.
nîee efþkeÀeCeer DeeHeCe peeieeflekeÀ ³eg×eb®eer Je l³eeb®³ee HeefjCeecee®eer ®e®ee& keÀjCeej Deenesle.
l³eecegUs DeeH eCeeme Deeblejje<ì^er³e meecebmep³eeme ®eeuevee efceUCeej Deens. DeeHeCeeme ceeefnle Deens Heefnues
cene³eg× 1914 -1919 Je ogmejs 1939 -1945 nîee oesvner cene³eg×ele mebHetCe& peeieeflekeÀ
DeLe&J³eJemLee keÀesuece[ueer (veenerMeer Peeueer). nîee ³eg×ebveer e fYeleer, veeje, ef®elee, mebMe³e nîeebvee pevce
efouee. HeefjCeeceer peieeleerue osMe efYeleerves ûeemeues peeTve otmejs peeieeflekeÀ cene³eg× keÀOeer nesF&ue nîee
efYeleerves $emle nesTve mJekeWÀêer yeveues.
meO³ee meJe& osMe iejeryeer Je yesjespeieeje r(Unemployment) nîee mecem³eebMeer ue{le
Deensle. Jew³eeqkeÌlekeÀ mecem³eeMeer ue{u³eecegUs ueeskeÀeb®eer ceveesJe=Êeer mebketÀef®ele Peeuesueer Deens Je
Deeblejje<ì^er³e ceveesJe=Êeer meg×e mebkegÀef®ele Peeuesueer Deens. meJe& osMeebveer SkeÀceskeÀebvee menkeÀe³e& keÀ©ve
iejeryeer Je yesjespeieej nîeeb®³eeMeer cegkeÀeyeuee keÀ©ve nîee mecem³ee mees[JeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Heeefnpes.
je<ì^er³elJee®eer YeeJevee Deeblejje<ì^er³e YeeJevesceO³es yeoueueer Heeefnpes. mebyebefOele efJeMJeyebOeglJee®eer YeeJev ee,
efce$elJee®eer YeeJevee Je meefo®íe Jee{erme ueeieueer Heeefnpes. DeMeer YeeJevee Òel³eskeÀe®³ee efvecee&Ce neslee®e
mecem³ee megìC³eeme ceole nesF&ue.
peieeleerue osMeele Deeblejje<ì^er³e meecebpem³ee®eer YeeJevee Jee{Jetve iejeryeerMeer cegkeÀeyeu ee meJe&
osMeele megyeÊee Jee{efJeC³ee®eer efveleeble iejpe Deens. Deeblejje<ì^er³e meecebpem³eemeeþer keÀener Deìer Deensle.
l³eeleerue keÀener cenÊJee®³ee Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1.ÒeLece meJe& ueHeeefnpes.
2.YeefJe<³eele Demes pee®ekeÀ keÀjej nesCeej veenerle Demes Òe³elve kesÀuee Heeefnpes Je DeeHeCe HeÀjkeÀ
veenermee keÀ©ve Deeblejje<ì^er³e meecebpem³ee®³ee Jee{ermeeþer mebIe3.peieeleer ue meJe& osMeebceO³es SkeÀ®e meJe&meeOeejCe mebkeÀuHeves®eer iejpe Deens. HeÀej JesU jepekeÀer³e
mebkeÀuHeves®ee meecevee keÀjeJee ueeielees, lemes®e DeebleefjkeÀ efceleer, mebMe³e lemes®e jepekeÀer³e Je
DeeefLe&keÀ mHeÀesì peieeceO³es nesle Deens. Deeblej je<ì^er³e meecebpem³eeceO³es ne ceesþe De[LeUe Deens.munotes.in

Page 24

244.cetuele: Deeblejje<ì^er³e meecebpem³eeceO³es MeesHeeefnpes. peieeleerue meJe& osMeebveer SkeÀ$e Deeues Heeefnpes Je Deeblejje<ì^er³e ceb [Ue®³ee efve³eceeb®es
Heeueve kesÀues Heeefnpes. ns peeieeflekeÀ efve³eecekeÀ ceb[Ue®es met$e Deens.
mejlesMesJeìer peieeceO³es Meeblelee veeboC³eemeeþer Je iejeryeer otj keÀjC³eemeeþer Deeblejje<ì^er³e
meecebpem³ee®eer efveleeble iejpe Deens. Deeblejje< ì^er³e meecebpem³ee®eer mebkeÀuHevee ns mJeHve veener. peie
efoJemeWefoJeme Heg{s peele Deens Je nîee mHeOex®³ee peieeceO³es efìketÀve jene³e®es Demesue lej Deeblejje<ì^er³e
meecebpem³ee®eer YeeJevee DemeCes cenÊJee®es Deens. ner YeeJevee peieeceO³es Meebl elee Je megyeÊee ÒemLeeefHele
keÀjC³ee®ee SkeÀ ceeie& Deens.
2.3.3 Deeblejje<ì^er³e celewke̳eeceO³es efMe#ekeÀ Je efMe#eCee®eer YetefcekeÀe :
DeY³eeme¬eÀceeHes#ee efMe#ekeÀ ne HeÀej cenÊJee®ee Deens nîeeuee keÀejCe cnCepes efMe#ekeÀ ne
DeY³eeme¬eÀce GH e³eesieele DeeCeC³ee®es Je GefÎ<ì, O³es³e mebHeeovee®es ceeO³ece Deens. Deeblejje<ì^er³e
meecebpem³eeceO³es efMe#ekeÀeb®eer YetefcekeÀe Heg{erueÒeceeCes Deens.
1) efJemle=le yeenîe ¢ef<ìkeÀesve :
efMe#ekeÀe®ee l³ee®³ee efJeÐeeL³ee&Òeleer efJemle=le yee nîe ¢ef<ìkeÀesve Demeuee Heeefnpes. efJeÐeeL³ee&ceO³es
Deeblejje<ì^er³e meecebpem³eemeeþer YeeJevee peeieeflekeÀ mlejeJej Jee{C³eemeeþer l³ee®ee Deeblejje<ì^er³e yeenîe
¢ef<ìkeÀesve Heeefnpes.
2) ceeCetme cnCetve ceeCemeeme mecepetve IesCes :
efMe#ekeÀ e®es cegK³e GefÎ<ì cnCepes cegueebveer ceeCetme cnCetve ceeCemeeme mecepetve Iesleues Heeefnpes.
ÒeLece les Yeejleer³e, DecesefjkeÀve, jefMe³eve p³et efnbot efkebÀJee Flej Demeleerue Hejbleg ceeCetme cnCetve
ceeveJepeele Ske˨e Deens.
3) efnbmee Je ³eg×e ®eer mebkeÀuHevee veenerMeer keÀjCes :
efMe#ekeÀebveer ceveele HekeÌkesÀ kesÀues Heeefnpes keÀer ceeCemee®³ee ceveeleerue ³eg×e®eer YeeJevee keÀe{tve
Meeblelee ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Heeefnpes. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee mJele:ceO³es l³ee ®³ee ceveeceO³es
YekeÌkeÀce efJeMJeeme Jee{uee Heeefnpes.
4) MeeblelesJej peesj osCes :
meÐee®³ee Deepeejer peieeceO³es DeepeejeJej Fueepe cnCetve efMe#ekeÀebveer Òel³eskeÀe®³ee ceveeceO³es
Meeblelee keÀe³ece jeefnue DeMeeÒekeÀejs Òe³elve peªj kesÀues Heeefnpesle. Òel³eskeÀe®³ee ceveeceO³es Meebleer®es veJe -
efvecee&Ce keÀjCes ns efMe#ekeÀe®es cegK³e O³es³e Deens.
5) ³eesi³e cetu³eeb®eer (ueeieJe[ keÀjCes) peesHeemeCes :
menkeÀe³e&, efce$elJe, v³ee³eeÒeleer Òesce, mel³eeÒeleer Òesce, ceeveJepeeleerÒe leer Òesce DeMee cetu³eeb®eer
peesHeemeCee cegueeb®³ee ceO³es efMe#ekeÀebveer keÀjeJe³eeme®e Heeefnpes.
6) meceepeeleerue Òeew{ebvee efMeef#ele keÀjCes :
efMe#ekeÀeves meceepeeleerue Òeew{eb®³ee ceO³es Meeblelee Je Deeblejje<ì^er³e meecebpem³e Jee{JeC³ eemeeþer
meJe&leesHejer Òe³elve kesÀues®e Heeefnpesle.munotes.in

Page 25

257) ³eesi³e DeLe& ueeJeCes :
efMe#ekeÀebveer Flej osMeemebyebOeer He#eHeeleer YeeJevee osT ve³es. efMe#ekeÀebveer ³eesi³e JemlegefmLeleer,
%eeve, Feflenemee®ee ³eesi³e DeLe&, mebmke=Àleer efMekeÀJeu eer Heeefnpes.
8) ³eesi³e DeO³eeHeve He×leer®ee JeeHej :
efMe#ekeÀebveer peeieeflekeÀ veeiejerkeÀlJee®eer mebkeÀuHevee efMekeÀJetve ’peiee Je peiet Ðee“ ner YeeJevee
efJekeÀefmele kesÀueer Heeefnpes.
DeeHeueer Heûeleer leHeemee :
1) Deeblejje<ì^er³e meecebpem³eeceOeerue keÀesCeleener SkeÀ De[LeUe mHe<ì keÀje?
2) Deeblejje<ì^er³e meecebpem³eemeeþer keÀe³e& keÀjCes keÀe DeeJeM³ekeÀ Deens?
2.4 veeiejerkeÀlJe
veeiejerkeÀlJee®³ee efMe#eCee®eer J³eeK³ee cnCepes®e ueneve Je³eeleer ue cegueebHeemetve, efJe®eej
keÀjC³ee³eesi³e cegueebvee yeveefJeCes %eeveer veeiejerkeÀebvee meceepee®³ee efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle menYeeieer keÀjCes ns
nes³e. nîee efþkeÀeCeer meceepe ne efJeMesHeefjefmLeleerceOeerue ueeskeÀeb®es Yeejleeleerue SkeÀ IeìkeÀ jep³e DeMeer mebkeÀuHevee Deens.
je<ì^er³e mebmLee®es %eeve Je keÀe³eÐee®eer YetefcekeÀe nîeeefJeceeveJeer mebyebOeeJej neslees. DeLee&le®e v eeiejerkeÀlJe Mew#eefCekeÀ DeY³eeme¬eÀce ne veeiejerkeÀMeem$e efMe#eCe
Heg{erue HeÀjkeÀeJej DeeOeeefjle Deens.
Jew³eeqkeÌlekeÀ veweflekeÀ Je keÀe³eos Je ceeveJeer HeefjefmLeleerceO³es ceeveJee®es DeefOekeÀej (ceeveJeer DeefOekeÀej)
DeeefCe
veeiejerkeÀ -osMee®es mebefJeOeeve efouesues veeiejerkeÀ Je jepekeÀer³e DeefOekeÀejmunotes.in

Page 26

26meeceeefpekeÀ veeiejerkeÀlJe ns meceepee®³ee nkeÌkeÀe®es Je Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeveJee®³ee efnlee®es Deens.
cnCetve ceeveJeer nkeÌkeÀ Je veeiejerkeÀlJe nkeÌkeÀ ns mJeleb$e JesieJesieUs Deensle.
peieeleerue Heg©ceeveJeer nkeÌkeÀe®es Kej®e ceesþsHeCe Deens keÀejCe DeeHeCe meJe&peCe nkeÌkeÀ Je Òeefle<þe nîeeves meceeve Deenesle.
meJe& ceeveJe peeleermeeþer meceeve ceeveJeer nkeÌkeÀ Deensle. veeiejerkeÀlJee®³ee efMe#eCee®ee cegK³e GÎsMe ne
YeeJeer efHe{er ®es veeieefjkeÀ megefMeef#ele keÀjCes ne Deens. veeiejerkeÀlJee®es efMe#eCe ns cegueebmeeþer, Òeew{ebmeeþer,
le©Ceebmeeþer, mebHeVe ceeveJeer opee& mebHeeoveemeeþer, keÀle&J³e peeCetve IesC³eemeeþer, keÀejCeceerceebmeemeeþer
HeÀej cenÊJee®es Deens. Òel³eskeÀe®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ jeie, ueesYe efJeMespeesHeemeueer Heeefnpes.
leLeeefHe ceeveJeer nke ÌkeÀeceO³es veeiejer Je jepekeÀer³e nkeÌkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. ceeveJeer nkeÌkeÀeme
veeiejerkeÀlJee®es yebOeve Demeles. DeMeeÒekeÀejs meJe&meceeJesMekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es efMe#eCe ns veeiejerkeÀlJee®³ee
mebyebefOele Demetve ®eebieues veeiejerkeÀ lJe ns mebyebefOele ceeveJeer nkeÌkeÀebMeer pees[uesues Deens.
GueìHe#eer veeiejerkeÀlJee®es efMe#eCe ns ®eebieu³ee veeiejerkeÀlJee®es ÒeefMe#eCe osles. nîeecegUs
veeiejerkeÀ meceepee®³ee Je osMee®³ee mecem³esefJeveeiejerkeÀekeÀ[s veweflekeÀ iegCeJeÊee Demeueer Heeefnpes. meJe& ÒekeÀej®³ee veeieefjkeÀlJee®³ee efMe#eCeeves meJee&®³ee
ceveeJej SkeÀceskeÀeb®ee Deeoj, ceevemevceeve ceeveJepeeleerleerue Òel³eskeÀemeeþer meceevelee Òel³eskeÀe®³ee ceveeJej
efyebyeJeueer Heeefnpes. meJe& ÒekeÀej®³ee YesoYeeJeeMeer ue{le (mHeOee&, efuebie -DeeOeeefjle, Oece& F.) osJetve
ceeveJepeeleerceO³es meefnDeMeeÒekeÀejs DeeHeCe SkeÀ lej veeiejerkeÀlJe efMe#eCe efkebÀJee ceeveJe er DeefOekeÀej efMe#eCeeefJeyeesueues Heeefnpes. veeiejerkeÀlJe efvecee&Ceeyejesyej®e Je veweflekeÀ iegCeJeÊes yejesyej®e meeceeefpekeÀ %eeve Je
jepekeÀer³e nkeÌkeÀeceOeerue veeiejerkeÀlJe Je ceeveJeer nkeÌkeÀeceOeerue HeÀjkeÀ mecepetve Iesleuee Hee efnpes.
Òel³eskeÀ Mew#eefCekeÀ He×le ner HeejbHeeefjkeÀ mebmke=ÀleerJej DeJeuebyetve Demeles. DeeHeCe veeiejer
efMe#eCe, ceeveJeer nkeÌkeÀ Je %eeve efJenkeÌkeÀ efMe#eCeeceO³e s veeiejer Je jepekeÀer³e nkeÌkeÀeb®ee DebleYee&Je Deens. jep³eebveer efveefM®ele kesÀuesu³ee Je
þjJeuesu³ee je<ì^er³e JewefMe<ìîeeb®ee meceeJesMe Demelees.
veeiejerkeÀlJee®es efMe#eCe cnCepes kesÀJeU veeiejerkeÀlJee®es efMe#eCe vemetve cegueebvee Je Òe ew{ebvee
veeiejerkeÀlJee®es ÒeefMe#eCe IesCes nes³e.
veeiejerkeÀlJee®es efMe#eCee®eer leerve cegK³e GefÎ<ìîes :
mebmLeeb®eer lelJes mecepetve IesTve l³eeÜejs ceeveJeer nkeÌkeÀ Je veeiejerkeÀlJee®es efMe#eCe IesCes nîee®es
efve³eb$eCe jep³e efkebÀJee je< ì^ keÀjles.
DeO³e³eve mJeeO³ee³ee®es v³ee³eoeve Je ef®eefkeÀlmekeÀ efJeÐeeMeeKee
Jew³eeqkeÌlekeÀ mebJesovee mebHeeove Je meeceeefpekeÀ peyeeyeoejermunotes.in

Page 27

27Jejerue leerve GefÎ<ìs ner ner Jew³eeqkeÌlekeÀ efJeefMekeÀJeleele ner GefÎ<ìs ®eej cegK³e veeiejerkeÀlJee®³ee mebkeÀuHevee meg®eefJeleele.
Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeceeefpekeÀ mebyebOe, Jew³eeqkeÌlekeÀ Je SkeÀefcele mJeeleb$³e, keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer iegvnsieejer
ve keÀjCes.
veeieefjkeÀ Je mejkeÀejceOeerue mebyebOe jep³ee®es cetU ueeskeÀMeener ceO³es meceeefJe<ì Demeuesues jep³ee®es
cetU IeìkeÀ
veeieefjkeÀ Je keÀe³eosMeerj peerJeve
Jew³eeqkeÌlekeÀ peyeeyeoejer Je Deeblejje<ì^er³e mecegoe³ee®es veeiejerkeÀlJe.
2.4.1 veeiejerkeÀlJe efMe#eCee®es DeO³eeHeve :
ueeskeÀMeener mebmke=ÀleerceO³es MeeUebceO³es melele veeieefjkeÀlJee®es efMe#eCe ®eeuet Demeles. ner efMe#eCe
He×le efJeÐeeLeea -HeeuekeÀ Je efMe#ekeÀ nîeeb®³ee ceO³es ®e®ee& keÀ©ve cegues HeeuekeÀ Je le©Ceebvee
veeiejerkeÀlJeeefJeceewefKekeÀ osJeeCeIesJeeCe
ef®e$ekeÀuesÜejs
ieeCes Je keÀefJeleebceOetve
efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee efueefKele uesKeebÜejs
Jejerue nîee meeOeveebÜejs Glke=À<ì ÒekeÀejs veeiejerkeÀlJee®es Òeeflee fyebye ueeskeÀMeener, v³ee³e,
mJeeleb$³e Je Meeblelee ueeskeÀebHe³e&ble Heesn®eJelee ³esles.
ueeskeÀMeenerceO³es ueeskeÀebvee pes veeiejerkeÀlJee®es efMe#eCe, cele, efJeOeeve Je mJele:®eer celes ueeskeÀ
J³ekeÌle keÀ© Fef®íleele DeMeebmeeþer Deens. HetJe ea®es veeiejerkeÀlJee®es keÀe³eos meÐee®es keÀe³eos Je DeefOekeÀ
megOeeefjle keÀe³eÐeeb®es efve³eespeve ns veeiejerkeÀebmeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀe³eÐee®ee mevceeve keÀjCes ns
osKeerue veeiejerkeÀlJee®es cegK³e GefÎ<ì Deens. HetJeea®³ee keÀe³eÐeebJej De ebOeUe efJeMJeeme þsJet ve³es. l³eeleerue
$egìer peeCetve IesTve veJeerve megOeejerle keÀe³eÐeebceO³es keÀe³e yeoue peveefnleemeeþer kesÀuee Heeefnpes nîee®ee
GneHeesn nesCes osKeerue cenÊJee®es Deens.
veeiejerkeÀMeem$e efMe#eCee®es Òeel³eef#ekeÀ O³es³e cnCepes efve³eceeb®eer osKeYeeue keÀjCes Je MeeUsceO³es
efve³eceeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes, efve³ece megOeejCes Je mekeÀejelcekeÀ yeoue keÀ©ve l³ee efve³eceeb®es
veJeefvecee&Ce keÀjCes.
veeiejerkeÀlJee®³ee efMe#eCeeletve Deeuesueer cetu³es ner S keÀemeeþer vemetve meJee¥meeþer cegkeÌle Demeleele.
jenC³ee®³ee mebmke=Àleer ceOetve veJeerve mepe&veelcekeÀ cetu³es efvecee&Ce nesleele. nîee cegu³eebcegUs mJele:®ee
Flejeb®ee Je meceepee®ee mevceeve, ceeve osC³ee®eer Je=Êeer Jee{erme ueeieles.
DeMeeÒe keÀejs efve³ece, keÀe³eos Je cetu³es meceepeeleerue meJe& ieìebkeÀ[tve mJeerkeÀejueer peeleele.
veeiejerkeÀMeem$e efMe#eCe cnCepes kesÀJeU ÒeMve -Gllej veJns. veeiejerkeÀlJe efMe#eCe ner SkeÀ ®eUJeUmunotes.in

Page 28

28DemeeJe³eeme Heeefnpes nîeeceO³es meKeesue, mel³e Je DeeJe M³ekeÀ DeMeer ®e®ee& JneJe³eeme Heeefnpes. p³ee keÀener
mecem³ee Demeleerue l³ee mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Heeefnpes. l³ee mecem³ee Heg{erueÒeceeCes :
ceeveJeer efJekeÀemee®³ee mecem³ee
efve³ece Je keÀe³eos ³eeb®es meblegueve Je efmLejerkeÀjCe
efJe®eejeb®ee, mebkeÀuHeveeb®eer osJeeCe IesJeeCe
efJeOeeves
Jew³eeqkeÌlekeÀ celes F.
legce®³ee cegueeb®es Je leªCeeb®es megmebJeeo ns osKeerue DeeJeM³ekeÀ Deensle.
veeiejerkeÀlJee®³ee efMe#eCeebceOetve %eeve Je Òel³e#e Òeel³eef#ekeÀ nîeeceO³es keÀe³ece efmLej pees[Ceer
Demeles. mebkeÀuHevee Je ke=Àleer nîeeceO³es Deeblejef¬eÀ³ee nesTve nUtnUt efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee Jee{tve
l³ee®es ªHeeblejCe cegu³eebceO³es nesles. cetu³es ner JewefMJekeÀ Demeleele p³eeJesUer leer ceeveJeer DeefOekeÀejebMeer
mebyebefOele Demeleele. GoenjCeeLe& Heg{erueÒeceeCes -
cetu³eeb®es mJeeleb$³e
Òeefle<þe
SkeÀlee Je meefnefJeefJeOe mebmke=ÀleerceO³es DeeHeCe SkeÀefve<þ jentve peieeceO³es / osMeeceO³es / je<ì^eceO³es /
Oecee&ceO³es DeeHeueer mebmke=Àleer efìkeÀJetve þs Jeueer Heeefnpes. meJee&ceO³es efJeveeiejerkeÀMeem$e efMe#eCe DeY³eeme¬eÀceeceO³es GceìCes iejpes®es Deens.
ogmeN³ee Meyoele meebieeJe³ee®es Peeu³eeme veeiejerkeÀMeem$e efMe#eCe ns melele %eeve, Òeel³eef#eke À
cegu³es nîeeb®³eeceO³es Deeblejef¬eÀ³ee nesTve nesle Demeles. cetu³es nUtnUt Òeel³eef#ekeÀ Je GHe¬eÀceekeÀ[s IesTve
peeleele. cetu³eebefJeefve³eefcele pee rJeve peieC³eeme ceole keÀjles. veeiejerkeÀlJee®es efMe#eCe ns ìHH³eeìHH³eeves efJeÐeeLeea Je meceepe
nîeeb®³eeceO³es cetu³es meceepeeceO³es ©peJetve SkeÀef$ele ceeveJeer meceepe jenC³eeme ceole nesles.
2.4.2 JewefMJekeÀ veeiejerkeÀlJe :
peieeleerue uee skeÀmebK³ee PeHeeìîeeves Jee{le Deens. DeeOegefvekeÀ peieeleerue cegues ner efJeefJeOe
mebmke=Àleer®³ee HeeMJe&YetceerJe©ve MeeUsle SkeÀ$e Deeuesueer Demeleele. nîee mebmke=Àleer®³ee JeejMee®ee mevceeve
keÀ©ve veeiejerkeÀMeem$e efMe#eCee®eer mebOeer meJee¥ vee osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
DeMee HeefjefmLeleerceO³es Jew³eeqkeÌlekeÀjerl³ee mJele:uee mecepetve IesC³eeHes#ee mebmke=Àleer mecepetve
Iesleueer Heeefnpes. efJeÐeeL³ee¥®³ee efJeefJeOe mebmke=Àleer ceOetve veeiejerkeÀ efMe#eCee®eer cetu³es DeeHeCeeme ef ceUleele.
l³ee cetu³eeb®ee mJeerkeÀej kesÀu³eeJej DeeHeCeeme JewefMJekeÀ ceeveJeer DeefOekeÀej mecepetve IesC³eeme ceole nesles.
’Flejeb®ee ceeve jeKee“ ns JewefMJekeÀ lelJe Deens.
cnCepes®e MeeUsle Demeleevee, Iejer kegÀìgbyeeceO³es, efce$eeceO³es mebJ eeo keÀjerle Demeleevee, Flej
kegÀìtbyeeMeer yeesueleevee owvebefove peerJeveeceO³es, meeceeefpekeÀ meJe³eer Je Òel³e#e mebmke=Àleer DeeoeveÒeoeve ceO³esmunotes.in

Page 29

29Flejeb®ee ceeve jeKeuee Heeefnpes. veeiejerkeÀ efMe#eCe ner SkeÀ ®eUJeU Deens. nîeeceO³es meeceeefpeke À
mecem³eebJej ®e®ee& Dee³eesefpele keÀ©ve le%eeb®eer celes efJe®eejele IesTve peieeleerue mebmke=Àleer®ee efJe®eej
keÀ©ve meJe&meceeJesMekeÀ veeiejerkeÀ efMe#eCee®eer pe[CeIe[Ce nesle Demeles.
ne veJeerve ke=Àleer mJeªHe JebMeefJeÜsmebmke=Àleer®ee meboYee&le cetu³es ner mebmke=ÀleerMeer ogue&ef#ele Demeleele efkebÀJee l³eebvee mebmke=Àleer®eer ceeefnleer
vemeles l³eeJesUer Ie[tve ³eslees. pejer Jeiee&ceO³es Flej mebmke=Àleer efkebÀyengvee yengDee³eeceer mebmke=Àleer peerJeve
efMekeÀJeues peele Demeueer lejer cegues Flejeb®³ee efJejesOeer þece eflejmkeÀej Je þeceHeCes ogue&#e keÀjleele. ns
oesvner JebMeefJeÜsDeeHeueer Heûeleer leHeemee :
1) veeiejerkeÀMeem$e efMe#eCe efMekeÀJeC³ee®eer iejpe keÀe³e Deens?
2) peeieeflekeÀ veeiejerkeÀeb®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje?
2.5 meejebMe
je<ì^er³e SkeÀelcelee Je Deeblejje<ì^er³e meecebpem³e nîee®ee ³eesi³e efMe#eCeeÜejs efJekeÀeme neslees.
nîeece gUs peeie©keÀlee, meg¢{ Je=Êeer me=peveelcekeÀ DeeJe[, ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej efJeÐeeL³ee¥ceO³es efometve
³esleele. mebmLeeceO³es ³eesi³e JeeleeJejCe efveefce&leer keÀjCes ns efMe#eCee®es oeef³elJe Deens. nîee JeeleeJejCeeceO³es
efJeÐeeL³ee¥®³ee ceO³es p eeieeflekeÀ SkeÀles®eer YeeJevee Jee{erme ueeieC³eeme ceole nesles.
peieeceOeerue mecegoe³ee®ee DeeHeCe SkeÀ Yeeie Deenesle ner YeeJevee efJeÐeeL³ee¥ceO³es Jee{erme
ueeieC³eeme ceole nesles. efJeÐeeL³ee¥vee meefnÒeeslmeenve efceUles. Meeues³e DeY³eeme¬eÀceHetjkeÀ GHe¬eÀceebceOetve efJeMJe veeiejerkeÀlJee®eer YeeJevee
efJeÐeeL³ee&b®³ee ceO³es Jee{erme ueeieles. veeiejerkeÀMeem$e efMe#eCeecegUs efJeMesDeeblejj e<ì^er³e Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeceeefpekeÀ, nîeeceO³es mebYe´ce keÀener ÒeceeCeele nesT MekeÀlees. nîeeceOeerue
keÀefþCe mecem³eeb®es efvejekeÀjCe ns ceeveJeer nkeÌkeÀ efMe#eCee®es SkeÀelceerkeÀjCe keÀ©ve veJeerve veeiejerkeÀMeem$emunotes.in

Page 30

30nîee efJenîee meboYee&le veJeerve ¢ef<ìkeÀesve efceUtve SkeÀ veJeerve ceeie& efceUlees.
DeMeeÒekeÀejs veeiejerkeÀ efMe#eCeecegUs Jew³eeqkeÌlekeÀ Je veeiejerkeÀ DeefYe YeenîeecegUs peieeleerue Meebleles®³ee mecem³eeb®es Jew³eeqkeÌlekeÀ veeiejerkeÀlJe mecem³eeb®es DeekeÀueve keÀjC³ee®ee ceeie&
efceUlees. lemes®e peeieeflekeÀ DeeJneves cnCepes DeeefLe&keÀ, He³ee&JejCe, Je meebmke=ÀeflekeÀ mecem³ee b®es DeekeÀueve
nesC³eeme ceole nesles. cnCetve ceeveJeer MeeMJele efJekeÀemeemeeþer, peieeleerue iegCeJeÊee efMe#eCeemeeþer,
veeiejerkeÀlJe efMe#eCee®eer ner®e leer ³eesi³e JesU Deens. Flej Mew#eefCekeÀ He×leer Je DeO³eeHeve keÀe³e&¬eÀceebHes#ee
meÐeefmLe leerle JewefMJekeÀ Meeblelee efvecee&Ceemeeþer veeiejer efMe#eCe ns cenÊJee®es Je ³eesi³e Deens.
2.6 mJeeO³ee³e
1) je<ì^er³e SkeÀelceles®es cenÊJe nîeeJej ®e®ee& keÀje. nîee meboYee&le efMe#eCee®eer YegefcekeÀe mHe<ì keÀje?
2) je<ì^er³e SkeÀelcelee cnCe pes keÀe³e? 21 J³ee MelekeÀeceO³es je<ì^er³e SkeÀelceles®es iejpe Je cenÊJe
efJe3) je<ì^er³e SkeÀelcelee mebHeeoveeceOeerue De[LeUs keÀe³e Deensle. efMe#eCe l³eeJej keÀMeeÒekeÀejs ceele keÀ©
MekesÀue?
4) Deeblejje<ì^er³e meecebpem³e cnCe pes keÀe³e? 21 J³ee MelekeÀeceO³es l³ee®es cenÊJe keÀe³e?
5) Deeblejje<ì^er³eHeCee peHeC³eeceO³es efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe HeÀej cenÊJee®eer Deens. efìHHeCeer keÀje.
6) Deeblejje<ì^er³e meecebpem³e yeoue keÀe³e& keÀjC³ee®eer keÀe³e iejpe Deens?
7) efJeMJe veeiejerkeÀlJee®eer iejpe keÀe Deens?
8) veeiejerkeÀlJee®³ee GefÎ<ìe meboYee&leerue efmLeleer®ee efJemle=le leHeMeerue le³eej keÀje.









munotes.in

Page 31

31IeìkeÀ -3
MeeMJele efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 HeefjCeece
3.2 Heefj®e³e
3.3 MeeMJele efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee
3.3.1 MeeMJele efJekeÀemee®ee DeLe& DeeefCe J³eeK³ee
3.3.2 MeeMJele efJekeÀemee®eer J³ eeK³ee
3.3.3 MeeMJele efJekeÀemee®³ee DeeCeKeer keÀener J³eeK³ee
3.3.4 MeeMJele efJekeÀemee®es cenÊJee®es Hewuet
3.4 MeeMJele efJekeÀemee®eer iejpe
3.5 MeeMJele efJekeÀemee®eer lelJes
3.6 meejebMe
3.7 DeY³eeme
3.0GefÎ<ìîes
nîee efJeYeeiee ®ee DeY³eeme kesÀu³eeJej efJeÐeeL³ee&uee Keeueerue iees<ìer Meke̳e nesleerue.
MeeMJele efJekeÀemee®eer J³eeK³ee keÀjCes.
MeeMJele efJekeÀemee®³ee Feflenemee®ee Yeeie keÀe{Ces.
MeeMJele efJekeÀemee®es leerve cenÊJeHetCe& Hewuet mHe<ì keÀjCes.
MeeMJele efJekeÀemee® eer iejpe mHe<ì keÀjCes.
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es meeceeefpekeÀ efJekeÀemeemeesyele SkeÀerkeÀjCe keÀe keÀje³e®es les mHe<ì keÀjCes.
Yeejle DeeefCe HejosMeeleerue MeeMJele efJekeÀemee®eer GoenjCes leHeemeCes.
MeeMJele efJekeÀemee®eer lelJes mHe<ì keÀjC es.
MeeMJele efJekeÀemee®³ee GefÎ<ìeb®es cetu³eceeHeve keÀjCes.
owveboerve peerJeve DevegYeJeebvee MeeMJele efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee ueeiet keÀjCes.munotes.in

Page 32

323.1HeefjCeece
1) DeeefLe&keÀ Jee{, efJekeÀeme DeeefCe MeeMJele efJekeÀemeeleerue Ke®ee&®es meKees ue DeekeÀueve.
2) He³ee&JejCe efJe3) MeeMJele efJekeÀemeemeeþer leele[er®eer mebJesoveMeeruelee.
4) Deepe®³ee peieeleerue MeeMJele efJekeÀemee®³ee lelJeeb®es cetu³eceeHeve keÀjCes.
ceeieerue efJeYeeieeMeer mebyebOe :
ceeieerue efJeYeeieele DeeHeCe efJekeÀeme DeeefCe veeieefjkeÀlJe Deeblejje<ì^er³e mecepe ³eemeejK³ee
meeceeefpekeÀ peeCeerJeebMeer Demeuesuee l³ee®ee mebyebOe ³ee®ee DeY³eeme kesÀuee. cnCetve e fJekeÀeme ner HeÀkeÌle veHeÀe
keÀceefJeC³eemeeþer Demeuesueer DeeefCe keÀener ce³ee&efole MekeÌleerMeeueer ueeskeÀebmeeþer®eer DeeefLe&keÀ ke=Àleer veener. ³ee
efJeYeeieelemeg×e DeeHeCe yeIeCeej Deenesle keÀer ³ee He³ee&JejCe DeeefCe meeceeefpekeÀ yeeyeeRM eer iegbHeÀuesues Deens
DeeefCe HejmHejeJeuebyeer Deens. efJekeÀemeeves ogjoMeea DeeefCe GHe³eesieer DemeC³eemeeþer DeeHeCe efJekeÀemee®³ee
³eesi³e ¢ef<ìkeÀesveeefJeHe³ee&JejCee®³ee pelevee®ee ¢<ìerkeÀesve ve ieceeJelee m$eesleeb®ee kesÀuesuee GHe³eesie DeeefCe meÐeefmLeleer Je YeeJeer
efHe{ermeeþer meeJeOe meeceeefpekeÀ Deejesi³e ³eeJej keWÀefêle Deens. lees YejerJe efJekeÀemee Debleie&le ³eslees.
³ee efJeYeeieele Dee HeCe YejerJe efJekeÀeme cnCepes keÀe³e, l³ee®eer iejpe, l³ee®eer GefÎ<ìîes Je lelJes
³eeJej ue#e keWÀefêle keÀª ³ee. YejerJe efJekeÀemee®³ee Jee{ermeeþer legcneuee Menjs DeeefCe Kes[îeeleerue
JesieJesieUs keÀe³e&¬eÀce Je ³eespeveebefJe3.2 Heefj®e³e
efJe®eej keÀª ³ee : keÀener GoenjCes
cesì^es III keÀej Mes[ meeþer®³ee yeebOekeÀeceemeeþer Deejs keÀe@ueveer osC³eemeboYee&le cegbyeF&
ne³ekeÀesìe&ves yepeeJeues keÀer efve³eespeveye× Je MeeMJele efJekeÀeme ne r keÀeUe®eer iejpe Demetve efJekeÀeme ne
He³ee&JejCe Je HeefjmebmLes®eer efkebÀcele ®etkeÀJetve kesÀuee peeJet MekeÀle veener.
megceve Deefveueuee cnCeeueer, ’GÐeeHeemetve legPeer keÀej DeeCele peeT vekeÀesme DeeHeCe
mee³ekeÀueves efJeÐeeHeerþele peeT.“
De@veer efle®³ee Deepeeruee cnCeeueer, Deepeer let ueneve Demeleevee efkeÀjeCee ceeue DeeCeC³eemeeþer
Hue@mìerkeÀ ye@ie JeeHeje³e®eer l³eeSsJepeer Deelee DeeHeu³eeuee megHej ceekexÀìuee DeeHeu³ee mJele:®³ee Hegve:JeeHej
keÀjlee ³esC³eepeesiee efHeMeJ³ee v³eeJ³ee ueeieleerue.“
meesmee³eìer me®eerJe cnCeeues, ’DeeHeCe DeeHeu³ee FceejleerJej meewj He@veue GYeejCeej Deenesle ne
SkeÀcelee®ee efveCe&³e Deens.“
efJeYeeie ke@ÀvìeRieves yees[& ueeJeuee, ’Dee@efHeÀmeceO³es legce®es mJele:®es keÀHe DeeCee keÀei eoerkeÀHe
HegjefJeues peeCeej veenerle.“
’yeefie®es, leueeJe, pebieues ³eemeejK³ee nefjle peeiee ner Menje®eer HegÀHeÌHegÀmes Demeleele
p³eeb®³eeefJevee Menjs MJeemejefnle nesTve iegocejles,“ efMeef#ekeÀe 8 Jeer ®³ee efJeÐeeL³ee¥vee cnCeeu³ee.munotes.in

Page 33

33DeMeer e fJeOeeves DeepekeÀeue DeeHeu³ee keÀeveeJej He[Ces veJeerve veener. DeeHeCe DeeHeu³ee
ueIegceeiee¥veer He³ee&JejCee®³ee peleveele ³eesieoeve osle Deenesle DeeefCe DeeHeu³ee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ
ke=Àleer ®eeuet þsJetve Deenesle. J³ekeÌleer keÀ[tve je <ì^er³e Jee{erkeÀ[erue DeeefLe&keÀ Je=×erves He³ee&JejCe efJeHeefjmebmLesefJemebkeÀuHevee Deens peer DeeHeu³eeuee mecepetve I³ee³e®eer Deens Je ogmeN³ eebvee efMekeÀJee³e®eer Deens. Hejbleg
MeeMJele efJekeÀeme cnCepes keÀe³e?
3.3 MeeMJele efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee
efJekeÀemee®ee mebyebOe ne 18 J³ee Je 19 J³ee MelekeÀeleerue DeewÐeesefiekeÀjCee®ee DeeefCe
leb$e%eeveefJeDeens. Hejblet DeeHeCe pemee 20 J³ee MelekeÀele ÒeJesMe kesÀuee lemes les peeCeues iesues keÀer efJekeÀefmele
mebmke=Àleer®³ee veeJeeKeeueerue nîee peueo Jee {ervesDeeHeu³ee Oejleer cee les®eer efkebÀcele ®egkeÀJetve Peeuesueer
Deens. ³ee vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeb®³ee efveo&³eer Je Deefve³eesefpele JeeHejeves DeeHeu³eeuee He³ee&JejCeefJeDemeblegueve DeeefCe SkeÀebieer Òeieleer®³ee peeieer DeeCetve mees[ues Deens. peeieeflekeÀ lee HeceeveJee{, meJe&
ÒekeÀej®es ÒeogefveCee&³ekeÀ ìHH³eeJej Deeuees Deenesle keÀer DeeHeu³eeuee MeeMJele efJekeÀemee®ee iebYeerjlesves efJe®eej keÀje³euee®e
nJee. MeeMJelelee DeeefCe efJekeÀeme ³ee SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Demetve l³ee pees[erves peeCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. Dev³eLee DeeHeu³ee DeeefCe He=LJeer®³ee DeefmlelJee®ee efJeveeMe DeìU Deens.
3.3.1 MeeMJele efJekeÀemee®ee DeLe& DeeefCe J³eeK³ee :
1970 He³e¥le DeeefLe&keÀ ÒeieleerMeer mebyebOeerle Jee{, efJekeÀeme Je Òeieleeruee DeeJneve efoues iesues
keÀejCe ner Òeieleer efJekeÀmeveMeerue osMeeb®ee JeeHej keÀ©ve HeÀkeÌle efJekeÀefmele osMeeb®eer Deens. DeeOeer®³ee
oMekeÀele ceeveues iesues keÀer DeeefLe&keÀ Jee{ ner peeieeflekeÀ DemeceevelesJej ceele keÀjC³eeme ceole keÀ©
MekesÀue ³eeTueì yeN³ee®e mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee pemes He³ee&JejCeefJemebmeeOevee®eer keÀcelejlee DeeefCe ³eemeesyele®e Þeerceble Je iejeryee bceOeerue Jee{le peeCeejer DeeefLe&keÀ ojer.
Demes ceeveues iesues keÀer efJekeÀeme DeeefCe peleve ³ee HejmHej efJejesOeer keÀuHevee Deens. keÀejCe
peleve cnCepes mebmeeOevee®es mebj#eCe DeeefCe efJekeÀeme cnCepes mebmeeOevee®es MeesDeeefCe cnCetve MeeMJelelee DeeefCe efJekeÀeme ³ee oesIeebvee SkeÀe ceO³ece ceeiee&Jej DeeCeC³eemeeþer MeeMJele
efJekeÀeme ner meb%ee Go³eeme Deeueer. ns peeCeues iesues keÀer efJekeÀemeeves HeÀkeÌle DeeefLe&keÀ Òeieleer®ee®e efJe®eej ve
keÀjlee GHeueyO e mebmeeOeves DeeefCe efJeMesjenleerue ³ee®ee meg×e efJe®eej keÀjeJee. DeMeeÒekeÀejs HeÀkeÌle DeeefLe&keÀ keÀe³e&#ecelee efJe®eejele ve Ieslee
meJee¥meeþer HegjsMeer mebmeeOeves Dem eC³ee®es O³es³e nJes.
MeeMJele efJekeÀeme DeeefCe MeeMJelelee ³ee iees<ìer 1980 ceO³es Go³eeme Deeu³ee. keÀejCe
mepeerJeeb®es mebkeÀueve DeeefCe efìkeÀeJe ³eeb®³eeefJekeÀer DeeefLe& keÀ Jee{ ns®e SkeÀcesJe #es$e veener.
’DeMeeMJele efJekeÀemeeves He³ee&JejCeeuee DeMeeÒekeÀejs Kejeye DeeefCe ÒeogefDeelee ÒecegKe ce³ee&oe cnCetve keÀe³e& keÀjles Deens. DeeefCe l³eecegUs meeceeefpekeÀ Demeceevelee efvecee &Ce Peeueermunotes.in

Page 34

34Deens peer efvel³e Jee{er®³ee DebceueyepeeJeCeerme ce³ee&efole keÀjles.“ Sceerue meueerce, MeeMJele efJekeÀeme
mebmLeeiele keÀjCes mebmeeOevee®³ee iewjÒeyebOee®es DeÒeceeefCele HeefjCeece nesT MekeÀleele. pes DeHeefjJele&veer³e
vegkeÀmeeveekeÀ[ s IesTve peeT MekeÀleele DeeefCe meceepeeuee Fleke̳ee ÒeceeCeele neveer Heesn®eJet MekeÀleele keÀer
He³ee&JejCe DeeefCe ueeskeÀeb®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej efJeveeMe nesT MekeÀlees.
3.3.2 MeeMJele efJekeÀemee®eer J³eeK³ee :
ye´gb[ueB[ Dee³eesie : MeeMJele efJekeÀeme cnCepes Demee efJekeÀeme pees YeeJeer efHe{er®³ee mJele:®³ee iejpee HetCe&
keÀjC³ee®³ee #ecelesMeer le[pees[ ve keÀjlee meO³ee®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjCes. (peeieeflekeÀ Dee³eesie
1987).
ye´gb[ueB[ DenJeeueeves Heg{erue ef®eblee ÒekeÀe Meele DeeCeu³ee.
De) DeeefLe&keÀ Jee{ ner efJeYeepekeÀ Deens. l³eecegUs iejerye Je Þeerceble, efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue
³eeceOeerue ojer Jee{le Deens.
ye) HeÀej Lees[îee ueeskeÀeb®³ee megKemees³eer DeeefCe iejpee HetN³ee kesÀu³ee peeleele DeeefC eF l e jl ³ e e b ® ³ e e
cegueYetle iejpeeb®³ee Hetle&lesmeeþer Peie[leele. peerJevee®ee opee& meg×e ìeskeÀe®ee Deens peCet keÀener
Oejleer ner meJee¥®eer vemetve keÀeneR®³ee ceeuekeÀer®eer Deens DeeefCe mebmeeOeves l³ee®ee HeÀe³eÐeemeeþer
JeeHejueer peeleele.
keÀ)GHeueyOe mebmeeOeveeb®ee meceeve HeÀe³eoe pejer vemeuee lejer efveoeve meJee¥vee v³ee³³e HeÀe³eoe efceUeJee
cnCetve lejer MeeMJele ueeskeÀmebK³es®eer iejpe Deens. DeeefCe efJekeÀmeveMeerue DeeefCe DeefJekeÀmeerle
ueeskeÀmebK³es®es MeesDeMeeÒekeÀejs MeeMJele efJekeÀeme cnCepes HeÀkeÌle meÐeefmLeleer efJeYeefJe<³eemeeþer efJe®eejmejCeer®ee peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elve DeeefCe Flejeb®³ee megjef#ele YeefJe<³eemeeþer Heg{s
HeeTue ìekeÀCes nes³e. vesumeve nsv[jmeve ³eebvee veceto kesÀu³eeÒeceeCes, ’peerJevee®ee Keje DeLe& cnCepes
Pee[s ueeJeCes. p³ee®³ee meeJeueerle yemeC³ee®eer legcner DeHes#ee þsJele veenerle.“ ne KeN³ee DeLee&ves MeeMJele
efJekeÀeme Deens. pesLes YeefJe<³ee®eer HeÀUs DeeefCe cegUs ner me ÐeefmLeleerle ªpeJeueer peeleele. MeeMJele efJekeÀeme
ne leerve cenÊJeHetCe& iees<ìeR®es SkeÀerkeÀjCe Deens -He³ee&JejCe efJeleerve iees<ìer SkeÀceskeÀeble iegbleuesu³ee Demetve JesieUîee kesÀu³ee peeT MekeÀl ev e e n e r .
munotes.in

Page 35

353.3.3 MeeMJele efJekeÀemee®³ee DeeCeKeer keÀener J³eeK³ee :
1.MeeMJele efJekeÀemeele DeeefLe&keÀ Òeieleer, He³ee&JejCe efJeleerIeeb®³ee SkeÀe®eJesUer kesÀu³ee peeCeeN³ee HeeþHegjeJ³ee®ee meceeJe sMe neslees. (MeeMJele efJekeÀemeeJejerue
peeieeflekeÀ J³eeHeejer Heefj2.’MeeMJelelee cnCepes meJe& ceeveJeeb®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee peer ³esCeeN³ee efHe{ermeeþer ³ee ce³ee&efole
ûeneJej nesT MekesÀue DeeefCe l³eemeesyele®e DeeefCe yeouel³ee Heefje fmLeleerMeer pegUJetve IesC³eemeeþer
HegjsMee ÒeceeCeele cegkeÌlelee Je ueJeef®ekeÀlee DemeC³ee®eer Kee$eer efceUles.“ (pesjer mice&j, meevlee
yeeye&je, meeTLe keÀesmì keÀc³egefveìer Fbef[kesÀìme&)
3.’MeeMJele efJekeÀemee®³ee ef®ebles®³ee keWÀêmLeeveer ceveg <³eÒeeCeer Deens. efvemeiee&meesyele megmebJeeo Demeuesues
Deejesi³eoe³eer DeeefCe GlHeeove#ece peerJevee®ee l³eebvee nkeÌkeÀ Deens. (efjDees ÒekeÀìerkeÀjCe, 1992
ceOeerue He³ee&JejCe DeeefCe efJekeÀemeeJejerue meb³egkeÌle je<ì^Heefj3.3.4 MeeMJ ele efJekeÀemee®es cenÊJee®es Hewuet :
1) MeeMJeleles®ee DeeefLe&keÀ ¢ef<ìkeÀesve :
DeeefLe&keÀ MeeMJelelee mece <ìer DeLe&Meem$eele efJeMJeeme þsJeles cnCepes®e efJekeÀeme ne HeÀkeÌle
yeepeejer Jemlet (ceewu³eJeeve) efkebÀJee veHe̳eeHegjlee ce³ee&efole veener lej lees meeceeefpekeÀ meceevelesmeeþer®es
meeOeve cnCetve DeeefLe&keÀ Jee{ efkebÀJee mebmeeOeveeb®ee efJeMesJeeHej ³eeb®³ee efJemle=le ¢ef<ìkeÀesve nes³e lees HeÀkeÌle ueeskeÀmebK³ee efve³eb$ eCe efkebÀJee Jemlet Je mebmeeOevee®³ee
efve³ebef$ele JeeHejeHegjlee ce³ee&efole vemetve meeceeefpekeÀ SkeÀlee Je He³ee&JejCeefJeGefÎ<ìemen Jemlet, leb$e%eeve Je mebmeeOevee®eer ³eesi³e efveJe[ ³eeb®eener meceeJesMe keÀjles.
pebieue #es$e (DeefmlelJeele Demeuesues)
10300 nskeÌìj efkebÀJee 103 ®eew.efkeÀ.ceer. cegbyeF&®³ee meeOeejCe SkeÀ Heb®eceebMe
Oeeske̳eele Deeuesues 55 nskeÌìj
1) efJejej ef®euex yengDee³eeceer jmlee 10,000 keÀesìer ª. ÒekeÀuHe cetu³e
79 efkeÀceer J³eeHleer
mebHeeoerle peceerve 1100 nskeÌìj
iejpes®es pebieue #es$e
6 efkeÀceer ®e³ee yeepetves 6 nskeÌìj
l³eeHewkeÀer 2 -3 efkeÀceer oeì pebieueeletve
2) ieesjsieeJe ceguetb[ efuebkeÀ jes[ iejpes®es pebieue #es$e 21.5 nskeÌìj
3) je<ì^er³e ceneceeie& pebieue #es$e 1.5 nskeÌìj iejpes®es
4) cegbyeF& efouueer ÖesÀì keÀe@jer[e@j -mebpe³e ieebOeer je<ì^er³e GÐeeveeletve peeCeeje
iejpes®es pebieue #es$e 10.55 nskeÌìj
5) þeCes -yeesjerJeueer jesHe Jes -SGNP Je©ve peeCeeje
1000 keÀesìer ®ee ÒekeÀuHe pebieueeuee peyej nevee r Heesnes®eJeCeeje
iejpes®es pebieue#es$e -1 nskeÌìj (mlebYeemeeþer)
6) ceguetb[ iee³ecegKe efuebkeÀ jes[ -800 keÀesìer ª. ®ee ÒekeÀuHe
14 efkeÀceer jml³eemeeþer 14 nskeÌìj pebieue #es$e iejpes®esmunotes.in

Page 36

36je<ì^er³e GÐeevee®es yengDee³eeceer OeeskesÀ
yengDee³ eeceer jmles yeebOeCeerves (Jejerue ef®e$e) JesieJesieUs efþkeÀeCes vekeÌkeÀer®e pees[ues peeT
MekeÀleele DeeefCe J³eeHeej Je HeÀe³eoe Jee{Jet MekeÀlees Hejbleg pebieue #es$ee®eer metHeerkeÀ peceerve ve<ì nesF&ue.
Demee efJekeÀeme ne HeÀe³eoe DeeefCe Deeef Le&keÀ ueeYee®³ee lelkeÀeefuekeÀ GefÎ<ìebmen SkeÀebieer Demelees Hejblet
He³ee&JejCe efleLes jenCeejs ueeskeÀ, l³eeb®eer meeceeefpekeÀ peesKeerce DeeefCe Gllejoeef³elJe l³eeb®eer efkebÀcele
®egkeÀJetve neslees. Hejbleg DeeefLe&keÀ ¢<ìerkeÀesveeves keÀceerl e keÀceer He³ee&JejCeefJeHeÀe³eÐeemeesyele meblegueve meeoC³ee®ee peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elve keÀjeJe³eeme nJee DeeefCe lees meeceeefpekeÀ mecelee
DeeefCe v³ee³eeves ceeie&oMeeale nJee ³ee®ee®e DeLe& efJekeÀemee®es HeÀe³eos mec eepee®³ee ogjJej®ee Yeeieele
Heesn®eeJe³eeme nJes HeÀkeÌle cegþYej ueeskeÀebmeeþer ce³ee&efole jent ve³es. He³ee&JejCe efJeefJekeÀemeebleie&le GlHeeove JeeHej DeeefCe efJemleej ³ee®eer DeeKeCeer peeCeerJeHetJe&keÀ meeceeefpekeÀ ke=ÀleerÜej e
kesÀueer pee³euee nJeer.
2) He³ee&JejCe efJener MeeMJelelee pewJeefJeefJeOeles®es meblegueve efìkeÀJeles. ner keÀ®eje, nJesle mees[ues peeCeejs
neveerkeÀejkeÀ Jee³et, He³ee&JejCeeuee neveerkeÀejkeÀ DemeCeejs efJeceeveJeer Deejesi³eeJej peesj osles. DeMeeÒekeÀejs He³ee&JejCe efJeJe mebJesoveMeerue DeLe&J³eJemLee Deens. p³eele GÐeesie keÀejKeeves DeeefCe Flej efJekeÀeme ns He³ee&JejCee®e er
keÀe³e neveer keÀª MekeÀleele les ue#eele IesTve GYeejues peeleele. DeHeejbHeeefjkeÀ mebmeeOevee®ee JeeHej
ce³ee&efole kesÀuee peeJee DeeefCe HeejbHeeefjkeÀ mebmeeOeveeb®ee JeeHej meg×e v³ee³eesef®eleHeCes kesÀuee peeJee. Oejleer
ceelee ner keÀener Lees [îee MekeÌleerMeeueer ueeskeÀeb®³ee SkeÀ efkebÀJee oesve efJekeÀmeerle osMeeb®eer SkeÀeefOekeÀejMeener
veener DeeefCe meJee¥®³ee DeefmlelJeemeeþer He=LJeer efìkeÀCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) meeceeefpekeÀ MeeMJelelee :
DeeHeuee meceepe ne JewefJeO³eHetCe & Demetve l³eele efJeefJeOe DeeefLe&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ HeeMJe&Yetceer
Demeuesues efJeefJeOe ÒekeÀej®es ueeskeÀ jenleele. Jee{erJe DeLe&J³eJemLesmeeþer®³ee Jee{erJe GlHeeoveemeeþer keÀe³e&
keÀjCes cenÊJee®es Deens. HeCe l³eemeesyele®e efJekeÀemee® ee cenÊJee®ee efvekeÀefìkeÀefJeCes iejpes®es Deens. keÀece keÀjC³eeefþkeÀeCe®eer HeefjefmLeleer, JewÐekeÀer³e Deejesi³eefJe

Page 37

37DeeefCe meJee¥meeþer Mew#eefCekeÀ mebOeer ³ee iees<ìer meeceeefpekeÀ v³ee³e J e MeeMJeleDebleie&le ³esleele. efJekeÀemeeves
iejpee Je meeOeves ³eeb®³ee DeLee&le ieuuele keÀ© ve³es. ceeveJe Je efvemeie& ns mJele:®e iejpee Deensle DeeefCe
l³eeb®³ee kegÀCee Flejeb®³ee Òeieleer Je efJekeÀemeemeeþer meeOeves efkebÀJee GHekeÀjCes cnCetve JeeHej keÀ© ve³es.
yesueieece Jee{CeeN³ee DeeefLe&keÀ Je=×erves Þeerceble Je iejeryeebceOeerue meeceeefpekeÀ ojer Ye©ve keÀe{C³eeSsJepeer
DeefOekeÀ ªboeJeuesueer Deens. DeeefLe&keÀ efJemleejemeeþer meeceeefpekeÀ Sske̳e, mLeeefvekeÀ / cetU mebmeeOeveemeeþe r
Deeoj Del³eeJeM³ekeÀ Deens. efJekeÀefmele osMeeb®eer GlHeeoves, Jemlet DeeefCe mesJee yeepeej keÀeyeerpe keÀªve
IesTve mLeeefvekeÀ mebmeeOeves ueesHe HeeJeleele. DeefuekeÀ[s®e Yeejlee®³ee meboYee&le meg×e DeVe, DeewDeeefCe Deveejesi³ekeÀejkeÀ DeVe meJe³eer (KeeC³ee®³ee meJe³eer) ³eeb®³ee J³eeHeejerkeÀjCeeves ûeeceerCe Je
DeeefoJeemeer #es$eeleerue veJeerve yeepeejHesþe MeesOeu³ee peele Deensle. ceneje<ì^eleerue ûeeceerCe
HeefjefmLeleermeg×e efve©He³eesieer DeVe (pebkeÀ HetÀ[) DeeefCe Meerle Hes³es ³eeb®³ee ceeieCeerves yeouele Deens. keÀejCe
cegues ner Òemeej ceeO³eces Je DeekeÀpesCeskeÀ©ve ûeeceerCe Yeeieeleerue Deejesi³e DeeefCe Deejesi³e peerJeveMewueerMeer le[pees[ kesÀ ueer peele Deens.
DeMeeÒekeÀejs MeeMJele efJekeÀeme ne leUeieeUe®³ee mlejeHeemetve les OeesjCe keÀl³ee& mejkeÀejHe³e¥le
meJee¥vee meeceeJeles keÀejCe l³eeuee efJekeWÀefêle, ueeskeÀMeener DeeefCe meJe&meceeJesMekeÀ DeeoMe&Jeeoe®eer iejpe
Deens. yenguele eJeeo (efJeHeguelee) DeeefCe JewefJeO³elee ³eeb®ee Deeoj kesÀuee peeJee DeeefCe les cegþYej ueeskeÀeb®³ee
HeÀe³eÐeemeeþer vewmeefie&keÀ, ceeveJeer DeeefCe YeeweflekeÀ mebmeeOeveeMeer Þeerceble Je MekeÌleerMeeueer ueeskeÀebveer
KesUC³ee®es cegkeÌle cewoeve yevet ve³es. meeOeves Je iejpee ³eeceOeerue meblegueve efìkeÀefJeues pee³euee nJes.
legce®eer Òeieleer leHeemee :
Òe.1 efjkeÀec³ee peeiee Yeje.
De) õõõõõ -, õõõõõõ DeeefCe õõõõõõ ns MeeMJele
efJekeÀemee®es cenÊJeHetCe& Hewuet Deensle.
ye) MeeMJele e fJekeÀemeele DeeefLe&keÀ Òeieleer, õõõõõ opee& DeeefCe õõõõõ -³ee
efleIeeb®³ee SkeÀe®eJesUer kesÀu³ee peeCeeN³ee HeeþHegjeJ³ee®ee meceeJesMe neslees.
Òe. 2 ye´g[ueB[ Dee³eesieevegmeej MeeMJele efJekeÀemee®eer J³eeK³ee Ðee.munotes.in

Page 38

38Òe. 3 He³ee&JejCe efJeÒe. 4 MeeMJele efJekeÀemeeJejerue DeeefLe&keÀ ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe meeceeefpekeÀ ¢ef<ìkeÀesve ceOeerue HeÀjkeÀ Ðee.
Òe. 5 https://www.youtube.com/watch?V=3eBLZR5fUgQ
Jejerue efJn[er³ees Heentve Heg{erue ÒeMveeb®eer Gllejs Ðee.
MeeMJele efJekeÀeme cnCepes keÀe³e?
MeeMJeleles®es leerve cegK³e Hewuet keÀesCeles?
3.4 MeeMJele efJekeÀemee®eer iejpe
He³ee&JejCe efJeefJekeÀemee®eer iejpe Deens D eeefCe DeMeeÒekeÀejs meO³ee®³ee Je YeeJeer efHe{er®³ee keÀu³eeCeemeeþer ceeie& yeveJeCes
ceveg<³e mJekeWÀêerle Demeu³eeves vesnceer®e SkeÀ ûeenkeÀ yevetve jeefnuesuee Deens DeeefCe He=LJeer®³ee mebmeeOevee®³ee
keÌJeef®ele®e HegveYe&jCeMekeÌleer yeveuee Dee ns. Hejbleg DeefleueeskeÀ mebK³ee Jee{les. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe,
leb$e%eeveefJe³eecegUs ceeveJeeÜejs efvemeiee&keÀ[s ogue&#e kesÀues peeTve ogpeeYeeJe je Keuee peele Deens. Meeblelee ÒemLeeefHele
keÀjC³eemeeþer, DeeHeu³ee HeefjmebmLes®eer neveer efve³ebef$ele keÀjC³eemeeþer DeeefCe meJee¥®³ee keÀu³eeCeemeeþer
MeeMJele efJekeÀemee®eer leele[er®eer iejpe Deens. Keeueerue cegÎs MeeMJele efJekeÀemee®eer iejpe m He<ì keÀjleele.
1) Heg{erue efHe{ermeeþer opee& Je megjef#ele YeefJe<³e efveOee&jerle keÀjCes. meO³ee®eer efHe{er ner YeeJeer efHe{ermeeþer
SkeÀ megjef#ele DeeefCe Deejesi³eoe³eer Oejleer nmleeblejerle keÀjC³eemeeþer veweflekeÀ ¢<ìîee peyeeyeoej
DemeCeej Deens.
2) mebmeeOevee®es peleve, j#eCe DeeefCe JeeHej v³ee³e efjleerves kesÀuee peeJee. Goe. pebieuelees[ DeeefCe
He=LJeer®³ee mebmeeOevee®³ee MeesmebmeeOevee®ee Nneme ³esLes DeeCetve þsJeuesues Deensle. JeveerkeÀjCe, GHeueyOe mebmeeOevee®es peleve DeeefCe
mebmeeOeveeb®ee ³eesi³e JeeHej keÀjC³eeyeeyele ueeskeÀevee efMeef#ele keÀjCes ner keÀeUe®eer iejpe yeveueer Deens.
3) mebmeeOeveeb®³ee DeefJe®eejer MeesHe[u³eeme YeeJeer keÀeUele nesT MekeÀCeeN³ee neveeruee LeebyeJeCes iejpes®es Deens.
4) DeeHeu³ee iejpeeb®³ee Hetle&lesmeeþer ceeveJeeves Oejleer DeeefCe efle®³ee #ecelesuee ie=nerle ve OejC³ee®ee r
leele[er®eer iejpe Deens. He=LJeer®³ee mebmeeOeveeb®es peleve DeeefCe Hegveefveefce&leerkeÀjCe keÀjC³eele ceeJeveeves
Heg{ekeÀej IesCes ner keÀeUe®eer iejpe Deens. ns DeMeeÒekeÀej®es mJeeefcelJe mecepetve IesCes cnCepes
He=LJeerJejerue DeeHeuee mJeeefcel Jee®ee nkeÌkeÀ veJns lej ³ee Oejleer ceelesÒeleer DeeHeues keÀle&J³e DeeefCe
peyeeyeoejer yepeeJeCes nes³e. DeeHeCe HeÀkeÌle Oejleer ceeles®es $eÝCekeÀes veenerle lej Oejleer DeeefCe efle®³ee
mebmeeOevee®es keÀeUpeer JeenkeÀ Deenesle.
5) He³ee&JejCee®es D eLe&J³eJemLee DeeefCe meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerMeer SkeÀerkeÀjCee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer
Deens. efJekeÀemee®³ee menYeeieer ¢ef<ìkeÀesvee®es mLeeefvekeÀ peceeleervee efve³eespeve, DebceueyepeeJeCeer DeeefCe
meJee&b®³ee Yeu³eemeeþer®³ee ke=Àleermeeþer efveOeer osCes DeeefCe MeescenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeCes megKej nesles.
6) He³ee&JejCe HetjkeÀ DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee %eeve DeeefCe keÀewMeu³e menYeeiee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer
Deens. mLeeefvekeÀ pece eleer, efMe#eCele%e, SvepeerDeesPed, mejkeÀejer OeesjCes ³eeb®³ee ceoleerves efve³eespeve Jemunotes.in

Page 39

39DebceueyepeeJeCeer men je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e mlejeJej Yeeb[Celebìe efvejekeÀjCe DeeefCe meeceeefpekeÀ
efJekeÀemeemeeþer me=peveMeerue [eJeHes®e iejpes®es D eens.
7) mLeeefvekeÀ mebmeeOeveebmeeþer Deeoj Jee{efJeC³eekeÀjlee mLeeefvekeÀ peceeleeR®³ee meyeUerkeÀjCeemeeþer
He=LJeer®³ee mebmeeOeveeb®es peleve keÀjC³ee®³ee mLeeefvekeÀ He×leerb®es peleve keÀjC³eemeeþer , mLeeefvekeÀ
mebmeeOeveeb®³ee Hegveefveefce&lee rmeeþer MeeMJele efJekeÀemee®eer iejpe Deens DeeefCe l³ee®eJesUsme peeieeflekeÀ
veeieefjkeÀ DemeC³ee®ee GoeÊe efJe®eej keÀjC³ee®eer iejpe Deens. DeeHeueer ke=Àleer mLeeefvekeÀ DeeefCe
efJe®eejmejCeer peeieeflekeÀ DemeeJeer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
De) SkeÀoesve Jeeke̳eele Gllejs efuene.
1) He³ee&JejCe efJe2) MeeMJele efJekeÀemee®³ee efJe®eejmejCeer®ee SkeÀ Yeeie cnCetve DeeHeCe mLeeefvekeÀ¢<ìîee keÀmes JeeieeJes
DeeefCe peeieeflekeÀ ¢<ìîee keÀmee efJe®eej keÀjeJee?
3) menYeeieer peyeeyeoejer DeeefCe mJeeefcelJe cnCepes keÀe³e?
ye) MeeMJele efJekeÀemee®³ee iejpesJej efìHe efuene.
3.5 MeeMJele efJekeÀemee®eer lelJes / GefÎ<ìîes
MeeMJele efJekeÀemee®es cegK³e lelJe cnCepes efJekeÀemeeefJeDeeefCe Hegve&efJe®eeje®eer #ece leep e i e Demes yeIeleskeÀer DeeHeCe mebHetCe& efJeMJee®ee SkeÀ íesìe Yeeie Deenesle DeeefCe
DeeHeu³eeuee HeÀkeÌle J³ekeÌleer efkebÀJee osMe®e veJns l ej JesieJesieUîee osMeeb®³ee ®eebieuesHeCee efJekeÀje³euee nJee. mebHetCe& peiee®ee DeeHeCe SkeÀ Yeeie Deenesle DeeefCe peiee®³ee SkeÀe ìeskeÀeuee pes Ie[les
l³ee®ee Flej YeeieebJej meg×e HeefjCeece neslees. DeeHeCe JesU DeeefCe mLeevee®³ee HeefuekeÀ[s ce³ee&os®³ee yeensj
pees[ues iesuesuees Deenesle. MeeMJele efJekeÀeme ne leerve mlebYeeJej GYee Deens -DeLe&J³eJemLee, He³ee&JejCe
DeeefCe meceepemunotes.in

Page 40

40
Deeke=Àleer 3.2 : MeeMJele efJekeÀemee®es leerve mlebYe
MeeMJele efJekeÀemee®eer lelJes H eg{erueÒeceeCes
1) He³ee&JejCe efJeDeekeÀueve Je yebOe ner HeÀkeÌle lelJee®eer yeeye veener lej Deepe®³ee keÀeUe®eer iejpe Deens. DeeHeu³eeuee cesì^es
ì^sve Mes[ meeþer peeiee nJeer Demeu³eeme l³eemeeþer DeeHeCe pebieuelees[ keÀ© MekeÀle veener. DeefOekeÀ
®eebieu³ee J³eeHeejemeeþer cesì^es ì^sve DemeCes DeeefCe l³eemeesyele®e HeefjmebmLes®es meblegueve efìkeÀefJeC³eemeeþer
pebieue DemeCes ³ee oesneWmeeþer DeeHeu³ee uee DeeHeues [eJeHes®e, ³eespevee Je keÀuHevee ³eeb®ee efJe®eej keÀjCes
iejpes®es Deens. GlHeeove DeeefCe GHeYeesie efve³eespeve ns He³ee&JejCee®³ee neveer®es HeefjCeece efJe®eejele IesTve
kesÀues peeJes. YeeJeer MeeMJelesmeeþer DeLe&J³eJemLee DeeefCe Heef jmebmLee ³eebveer JesieJesieUs ve peelee efkebÀJee
SkeÀe®³ee ueeYeemeeþer ogmeN³ee®es Meesiegueece mecepeC³ee®³ee DeeHeu³ee ÒeJe=Êeer®es HeefjCeece cnCepes DeJesUer, Deefve³ebef$el e ³esCeejer vewmeefie&keÀ
mebkeÀìs, peeieeflekeÀ leeHeceeveJee{, efnceKeb[eb®es efJeleUCes, F. ³eecegUs efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue
osMeeleerue ojer Ye©ve keÀe{C³eeme meg×e ceole nesF&ue. ieebOeerpeeRveer ner yeeye DeefleMe³e ®eHeKeueHeCes
ceeb[uesu eer Deens, ’peieepeJeU Òel³eskeÀe®³ee iejpesmeeþer Hegjsmes Deens, Hejbleg Òel³eskeÀe®³ee ueeuemesmeeþer
cee$e Hegjsmes veener.“ ³eecegUs ner yeeye DeOeesjsKeerle nesles keÀer DeeHeu³ee ueeuemes®³ee efJe®eejer
efve³eb$eCeeefMeJee³e DeeefLe&keÀ efJekeÀeme n e J³ekeÌleer, osMe DeeefCe Oejleer®³ee efJeveeMeekeÀ[s®e IesTve peeF&ue.
peerJeveMewueer®es keÀener mJeosMeer, mLeeefvekeÀ ceeie& ns DeLe&J³eJemLes®es He³ee&JejCeeMeer meblegueve meeOeC³eele
ceole keÀ© MekeÀleele. keÀejCe ceeieerue keÀeUele DeewÐeesefiekeÀ erkeÀjCe DeeefCe leb$e%eeve efJeDeeefCe DeefleJeeHejeves efvecee&Ce kesÀuesu³ee mecem³eebvee ceeveJeeuee leeW[ ÐeeJes ueeiele veJnles.
2) vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeb®es J³eJemLeeHeve : mebmeeOeveeb®es j#eCe, pewJeefJeefJeOeles®es peleve DeeefCe
DeeHeu³ee He³ee&JejCeefJemebmeeOeves ner HeÀkeÌle DeeHeuee Ssefvemeiee&®³ee mebLe efJeveeMeekeÀ[s DeeefCe YeeJeer keÀeUeleerue De®eevekeÀ efJevee MeekeÀ[s efkebÀJee nueeKeer®es DeeefCe
®eebieu³ee peerJeveemeeþer DeHetCe& mebmeeOeveeb®³ee peerJeveekeÀ[s IesTve peeT MekeÀles. DeeHeu³ee ke=ÀleeRcegUs
DeeOeer®e nJee, HeeCeer, peceerve ³eeb®eer efveke=À<ìÒele, meg³e&ÒekeÀeMee®es IeelekeÀ HeefjCeece DeeefCe efvemeiee&®³eemunotes.in

Page 41

41Flej IeìkeÀebceOeerue Demeblegueve efvecee&Ce Peeuesues Deens. DeMeeÒekeÀejs vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeb®es peleve ns
Deepe®³ee ceeveJee®³ee DeeefCe ®eebieu³ee YeefJe<³ee meeþer j#eCekeÀlee& nesT MekeÀles.
3) GHe®eejeHes#ee ÒeefleyebOe yeje DeeefCe HeM®eeleeHeeHes#ee megjef#ele DemeCes yejs -³ee cnCeer
peeCeerJeHetJe&keÀ veeWoefJeuesu³ee Deensle p³ee DeeHeu³eeuee DeeþJeCe keÀ©ve osleele keÀer DeeHeCe pej DeeHeu³ee
Deelce mebleg<þlee DeeefCe efveêsletve peeies Peeues veener lej DeeHeu³eeuee DeMee HeefjCeeceebvee leeW[ ÐeeJes ueeiesue
efkeÀ pes DeeHeu³ee He=LJeerJejerue opexoej peerJeveemeeþer veJns lej YeeJeer keÀeUele DeeHeu³ee
GojefveJee&nemeeþer meg×e ÒeeCeIeelekeÀ þjlee rue. He³ee&JejCee®eer DeeCeKeer Heg{erue neveer ìeUC³eekeÀjlee
DeeHeCe mJele:uee efMeef#ele DeeefCe ke=ÀleerMeerue keÀjCes DeefOekeÀ ®eebieues, cnCetve kegÀþueerner veJeerve
efJekeÀemeelcekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ ìHH³ee®es efve³espeve keÀjC³eeDeeOeer He³ee& JejCeefJeieefleMeeruelee ue#eele þsJetve otj¢<ìerlee þsJeCes Je l³eevegmeej efve³eespeve keÀjCes DeefOekeÀ ®eebieues Demes
cnìues peeles keÀer keÀener MekeÌleerMeeueer osMeebmeeþer vewmeefie&keÀ mebmeeOeveebHeemetve DeefOekeÀeefOek eÀ
Deesjyee[C³ee®³ee ®e{eDees{erle He³ee&JejCe lemes®e efJekeÀmeveMeerue osMe DeeefCe meceepeeJej Dev³ee³e nesle
Deens. ne Dev³ee³e DeefmlelJee®³ee ue{eF&keÀ[s IesTve peeF&ue DeeefCe DeMeeÒekeÀejs pebieuejepe DeeefCe yeUer
lees keÀeve efHeUer keÀe³eÐeekeÀ[ s IesTve peeF&ue Demes cnìues peeles keÀer eflemejs cene³eg× Peeues®e lej les
HeeC³eeKeeueer nesF&ue. DeeHeues [esUs GIe[C³ee®eer ner®e JesU Deens. p³eeÜejs DeeHeu³eeuee ns mel³e
mecepesue keÀer meeJeOe DemeCes ogj¢<ìer DemeCes HeM®eeleeHeeHes#ee megjef#el e DemeCes DeeefCe MeeMJele
efJekeÀemee®ee efmJekeÀej ³eeJee®etve iel³eblej veener.
4) meeceeF&keÀ peyeeyeoejer DeeefCe ceeuekeÀer efmJekeÀejCes : MeeMJele efJekeÀeme ns keÀener SKeeÐee
J³ekeÌleer®es efkebÀJee SKeeÐee osMee®es meg×e keÀe³e& veJns lej lees SkeÀ menkeÀejer Òe³elve Deens. keÀejCe
efJekeÀemee®³ee MeeMJele Hewuetbvee ogue&ef#eu³eeves nesCeejer neveer meg×e Òe®eb[ Demesue. peemleerle peemle
ueeskeÀeb®eer ngMeejer, DeeOeej me=peveMeeruelee DeeefCe Òe³elve cenÊJee®es Deens. je<ì^er³elJe, Oece&, le lJes ³eebvee
efJe®eejele ve Ieslee DeeHeu³ee meJee¥vee jenC³eemeeþer DeeefCe YeeJeer efHe{ermeeþer SkeÀ meMekeÌle Je megjef#ele
Oejleer®³ee yeebOeCeermeeþer DeeHeCe SkeÀ$e ³esCes iejpes®es Deens. GpJeue YeefJe<³eemeeþer®³ee ceeiee¥®ee efJe®eej
keÀjC³eemeeþ er DeeHeCee meJee¥®³ee Heg{ekeÀejeves DeeefCe ceeuekeÀerves meecegefnkeÀ Òe³elve Jne³euee nJes. SkeÀe®e
iees<ìer®es efJeefJeOe Yeeie cnCetve, J³ekeÌleeriele, meeceeefpekeÀ, He³ee&JejCeefJeue#e keWÀefêle keÀjeJe³eeme nJ es ³eele meceeefJe<ì ueeskeÀebvee DeeefLe&keÀ Òeieleer meesyele®e efvemeiee&®es meblegueve
DeeefCe Sske̳ee®ee efJe®eej keÀje³euee nJee ns cenÊJee®es Deens keÀer DeeHeCe He³ee&JejCe efJeDeeefCe meeceeF&keÀ peyeeyeoejer efmJekeÀeª ve MeeMJele efJekeÀemeemeeþer®³ee [eJeHes®eebmen DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es
J³eJemLeeHeve keÀjlees.
5) keÀ®eje keÀceer keÀjCes, HegveJe&meve , HegveÒee&Hleer : MeeMJele efJekeÀeme mebmeeOevee®³ee DeefleMeesefve³eb$eCeeJej peesj oslees DeeefCe He gveJe&meve Je HegveÒeeHleermeeþer efJe%eeve Je leb$e%eevee®ee JeeHej keÀ©ve keÀ®eje
keÀceer keÀjC³eeuee ye{leer oslees.
6) meMekeÌle Deejesi³eoe³eer DeeefCe v³ee³e meceepee®eer Kee$eer : MeeMJele efJekeÀemee®ee meeceeefpekeÀ
MeeMJelelee Hewuet ne efJekeÀ emeeHeemetve keÀener HeÀkeÌle Lees[îeebvee veJns lej yengleebMe ueeskeÀebvee HeÀe³eoe
Heesn®eu³eeJej keWÀefêle Deens. lees He³ee&JejCe efJeoslees. JeemleefJekeÀ HeefjefmLeleer HeÀej Lees[s MekeÌ leerMeeueer osMe®e HeÀkeÌle mebmeeOeveebJej efve³eb$eCe efceUJeleele
DeeefCe l³eeb®³ee JeeHejemeeþer Flej osMee®es Mees

Page 42

42JeeHej Je efJelejCe v³ee³eesef®eleHeCes nesCes ³ee®eer Kee$eer DeeHe u³eemeeþer cenÊJee®eer Deens keÀejCe leer keÀener
SkeÀ efkebÀJee oesve osMeeb®eer SkeÀeefOekeÀejMeener veener lej les meJee¥®eer Deens pesCeskeÀ©ve SkeÀ meMekeÌle
Deejesi³eoe³eer DeeefCe v³ee³e meceepe lees MeeMJele meceepe®ee Yeeie Deens. l³ee®eer Kee$eer efceUles
l³ee®eÒeceeCes íesìîee meceepee®e³ee meboYee&le meJee¥®³ee Yeu³eemeeþer mebmeeOeveeb®ee JeeHej meJee¥keÀ[tve
v³ee³eesef®eleHeCes kesÀuee pee³euee®e nJee. DeMeeÒekeÀejs JewefMJekeÀ ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe ÒeeHle keÀjCes, ceeveefmekeÀ
Deejesi³e megOe ejCes, yeeuece=l³et HeeleUerle megOeejCee keÀjCes, efuebie meceevelee, keÀ®eje efveceg&ueve,
Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe ³eebvee Òeeslmeenve osCes ner efJekeÀemee®³ee meeceeefpekeÀ MeeMJeleles®eer GoenjCes Deensle.
efJe®eej keÀ© ³ee.
MeeMJele efJekeÀemee®eer Goe njCes : Yeejle
1) OeejCee, efJenej : Yeejleeleerue yengleebMe Kes[îeebÒeceeCes efJeÐegle Gpexmeeþer SkesÀkeÀeUer Peie[le
Demeuesues OeejCeer ieeJeeves l³ee®es veMeerye yeoueJeues DeeefCe les Deelee HetCe&HeCes meewjGpex®ee JeeHej keÀjCeejs
Yeejleeleues Hee fnues Kes[s yeveues. OeejCeer®es jefnJeemeer efkeÀl³eskeÀ oMekeÀeHeemetve efJeÐegle Gpex®eer iejpe HetCe&
keÀjC³eemeeþer ef[PesueJej ®eeueCeejer peefve$e DeeefCe ieeF&®³ee MesCee®³ee ieesJeN³eebmeejKeer $eemeoe³ekeÀ FbOeves
JeeHejle nesleer. peer ceneie[er Je Deveejesi³ekeÀejkeÀ nesleer. 2014 ceOeerue ûeerve Heerme ®es, meewjMekeÌleerJej
®eeueCeejs 100 efkeÀueesJe@ì®es cee³e¬eÀesûeer[ GYeeju³eeHeemetve efpeneveeyeeo efpeunîeeleerue ³ee Kes[îeele
jenCeeN³ee 2400 Hes#ee DeefOekeÀ ueeskeÀebvee opexoej Jeerpe H etjJeueer peele Deens.
2) 2004 -05 ceO³es efvece&ue ûeece HegjmkeÀej efceUJeCeejs lesuebieCee Òeebleeleerue Heefnues Kes[s jece®ebêHetj
pes SkeÀ oMekeÀeHetJeer& ÒekeÀeMeele Deeues pesJne lesLeerue Kes[tleebveer DebOe ueeskeÀebmeeþer l³eeb®es [esUs oeve
keÀjC³ee®eer Òeefle%ee Iesleueer. l³eebveer ÒeeHle kesÀuesu³ee yeN³ee®e keÀeceefiejeRceO³es Kes[îeleerue Òel³eskeÀ Iejele
efveOe&gj ®egueer DeeefCe veUe®³ee HeeC³ee®³ee megefJeOesmen meb[emeer Deensle. l³ee jep³eeleerue ns Demes Heefnues
Kes[s Deens p³eev es peJeU®ee veoerJej peefceveerKeeueerue yebOeeje yeebOeuee DeeefCe Òel³eskeÀ IejeJej oesve ìeke̳ee
þsTve efHeC³ee®³ee HeeC³ee®ee ÒeMve mees[Jeuee l³ee Kes[îeele meeb[HeeCeer efve®eje He×leer veener DeeefCe
Òel³eskeÀ Iejeletve efveIeCeejs meJe& HeeCeer ns Òel³eskeÀ Iejeuee Demeuesu³ee Hejmeyeeiesle mees[uesues Deens.
efveMeeMJele efJekeÀeme ne efJekeÀemeemeesyele mebmeeOeveeb®ee v³ee³ees®eerle Je meceeve JeeHeje®eer Kee$eer
oslees. lemes®e meÐeefmLeleerleerue iejpee Hetle&les®eer Kee$eer osle es Hejblet peerJevee®ee YeeJeer opee&Meer le[pees[
keÀjle veener. lemes®e lees mebmeeOeveeb®³ee peleveeJej peesj oslees. SkeÀ MeeMJele peie les Demeles pesLesmunotes.in

Page 43

43meJee¥®³ee cegueYetle iejpeeb®es meceeOeeve nesles DeeefCe pesLes Òel³eskeÀeuee mJe®í Gpee& Deeje si³eoe³eer DeVe
DeeefCe Meg×HeeCeer efceUles, pesLes Jebef®eleebvee meg×e meceeve DeefOekeÀej Deens DeeefCe pesLes HeefjmebmLesuee neveer
Heesn®eefJeu³eeefyevee J³ekeÌleer keÀe³ee&®ee DeeefCe Jee{er®ee Deevebo uetì MekeÀles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe.1 MeeMJele efJekeÀemee®es keÀesCelesner oesve lelJes meesoenjCe meebiee.
Òe.2 MeeMJele efJekeÀemee®es leerve mlebYe keÀesCeles?
Òe.3 ’Òel³eskeÀe®³ee iejpesmeeþer peieepeJeU Hegjsmes Deens Hejblet Òel³eskeÀe®³ee ueeuemesmeeþer ce e$e Hegjsmes
veener.“ MeeMJele efJekeÀemee®³ee meboYee&le ns Jeeke̳e mHe<ì keÀje.
Òe.4 DeMeeMJele cnCetve mecepeu³ee peeCeeN³ee keÀesCelesner oesve ke=Àleer meebiee.munotes.in

Page 44

44Òe.5 ef®e$e DeY³eeme MeeMJele efJekeÀemeemeeþer Heg{erue j®ev ee mHe<ì keÀje DeeefCe l³ee®es HeÀe³eos efuene.
Òe.6 Heg{erue efJn[erDees Heentve ÒeMveeb®es Gllej Ðee.
https://www.youtube.com/watc?V=neGfgZ7k4LE
Òe.7 ’DeeHeCe efvemeiee&®ee veeMe kesÀu³eeme efvemeie& DeeHeuee veeMe keÀjsue.“ mJeieea³e veesyeue Meebleer HegjmkeÀej
efJepesl³ee Jebieejer ceeLeeF& ³eeb®es MeeMJele efJekeÀemeemebyebOeer®es ns Jeeke̳e Deens. ®e®ee& keÀje.
3.6 meejebMe
DeMeeÒekeÀejs ³ee efJeYeeieele DeeHeCe MeeMJele efJekeÀemee®ee DeLe& mecepetve Ies leuee. lemes®e
He³ee&JejCe efJeefkeÀleer cenÊJee®es Deens les DeY³eemeues. MeeMJele efJekeÀemee®eer iejpe DeeefCe MeeMJele efJekeÀeme p³ee lelJeeJej
DeeOeejerle Deens l³eeb®eer meg×e ®e®ee& kesÀueer iesueer. keÀener GoenjCeeb®³ee meene³³eeves MeeMJele efJekeÀemee®eer
GefÎ<ìîes HetCe& keÀjC³eekeÀjlee íesìer Menjs, Kes[s, ceesþer Menjs ³eebveer kesÀuesues Òe³elve meg×e ÒekeÀ

Page 45

45ceeb[ues iesues Deensle. l emes®e MeeMJele efJekeÀemeeefJeÒe³eemeeb®es meboYe& efoues peeT MekeÀleele. DeMeeÒekeÀejs ne efJeYeeie DeeHeu³eeuee OejleerefJekeÀeUpeer keÀje³euee DeeefCe J³ekeÌleeriele DeeefC e meeceeefpekeÀ GefÎ<ìîes ³eeb®eer SkeÀceskeÀebMeer le[pees[ ve
keÀjlee keÀMeer ÒeeHle keÀjeJeer ns mecepeC³eeme ceole keÀjles.
3.7 DeY³eeme
Òe. 1 ³eesi³e He³ee&³e efveJe[e.
1) ye´g[ueB[ Dee³eesieevegmeej MeeMJelelee cnCepes õõõõõõö
De) vewmeefie&keÀ mebmeeOevee®ee meg³eesi³e JeeHej
ye) ceeveJeer efJekeÀemeemeeþer vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es MeeskeÀ) mebmeeOeveeb®es meJe& efve³eb$eCe efJekeÀmeerle DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeebÜejs meeceeF&keÀHeCes kesÀues
peeJes.
[) meO³ee®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee ner YeeJeer efHe{er®³ee l³eeb®³ee mJele:®³ee iejpeeb®³ee Hetle&lesmeeþer®³ee
#ecelesMeer le[pees[ ve neslee JneJeer.
2) ye´g[ueB[ Dee³eesiee®eer J³eeK³ee Heg{erueHewkeÀer keÀesCel³ee mebkeÀuHevesuee meeceeJeles.
De) ®eebieu³ee YeefJe<³eemeeþer meO³ee®³ee iejpee v³ee³ees®eerleHeCes JeeHejC³ee®eer mebkeÀuHevee.
ye) YeeJeer efHe{er®³ee iejpeeb®³ee Hetle&lesmeeþer l³eeb®eer #ecelee Jee{efJeC³ee®eer mebkeÀuHevee.
keÀ) YeeJeer iejpeeb®³ee Hetle&lesmeeþer leb$e%eevee®ee JeeHej keÀjC³ee®eer #ecelee.
[) YeeJeer efHe{er l³eeb®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee mJele: keÀ© MekeÀles.
3) MeeMJeleles®es leerve mlebYe cnCepes
De) He³ee&JejCe efJeye) %eeve, menYeeie DeeefCe Gpee&
keÀ) ceeCetme ÒeeCeer DeeefCe JevemHeleer
[) Jejerue meJe&
4) efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCee®³ee mebkeÀuHevee®es Heg{erueHewkeÀer GoenjCe keÀesCeles?
De) meewjGpee&
ye) HeeTmeHeeCeer meb®e³eve
keÀ) meJee¥meeþer mJe®ílee
[) Jejerue meJe&
Òe. 2 Deepe®³ee Ie[er uee MeeMJele efJekeÀemee®eer leele[er®eer iejpe GoenjCeemen mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 46

46Òe. 3 MeeMJele efJekeÀemeemeeþer meeceeefpekeÀ DeeefCe He³ee&JejCeefJelelJeeb®eer leHeemeCeer keÀje.
Òe. 4 MeeMJele efJekeÀemee®³ee mebkeÀ uHevesJej DeeOeejerle MeeMJele efJekeÀemee®eer ÒeeLeefcekeÀ GefÎ<ìîes lekeÀe&ves
efceUJee.
Òe. 5 MeeMJele efJekeÀemeele ³eesieoeve osC³eemeeþer legcner DeJeuebyeCeejs Hee®e ceeie& efuene.
Òe. 6 iueesyeue HetÀìefÒebì vesìJeke&À DeeefCe Yeejleer³e GÐeespek eÀlee mebIeìve ³eebveer 2008 ceOeerue
DenJeeueele met®eefJeues keÀer YeejleepeJeU peiee®³ee eflemeN³ee meJee&le ceesþîee He³ee&JejCe efJeHeoef®evns Deens DeeefCe l³ee®³ee pewJekeÀ#eceles®³ee ogHHeì SJe{e l³eeb®ee mebmeeOeveeb®ee JeeHej Deens
DeeefC e ceeieerue keÀener oMekeÀele ner pewJe#ecelee efvecc³eeveer Iemejueer Deens. ³ee efJeOeevee meboYee&le
Yeejleeuee MeeMJele efJekeÀeme DeJeuebyeC³ee®eer iejpe keÀe Deens les mHe<ì keÀje.
Òe. 7 MeeMJele efJekeÀemee®³ee iejpee DeeefCe lelJes ogue&ef#eCes ef JeHeefjle HeefjCeeceebkeÀ[s IesTve peeT
MekeÀles. ³ee efJeOeeveeMeer legcner mencele Deenele keÀe? legce®³ee GÊeje®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee.

munotes.in

Page 47

47IeìkeÀ -4
MeeMJele efJekeÀemeemeeþer efMe#eCee®eer YetefcekeÀe
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ìîes
4.1 Heefj®e³e
4.2 Meeues³e DeY³eeme¬eÀceele MeeMJele efJekeÀemee®es mLeeve
4.3 MeeMJele efJekeÀemeele efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe
4.3.1 Heefj®e³e
4.3.2 efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe
4.4 UNESCO ®eer YetefcekeÀe
4.4.1 Heefj®e³e
4.4.2 UNESCO ®eer YetefcekeÀe
4.5 meejebMe
4.6 DeY³eeme
4.0GefÎ<ìîes
³ee efJeYeeiee®ee DeY³eeme kesÀu³eeJej legcner Keeueerue iees<ìer keÀ© MekeÀeue.
Meeues³e efJekeÀemeeleerue MeeMJele efJekeÀemee®es mLeeve mHe<ì keÀjCes.
MeeMJele efJekeÀemeeleerue efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe mHe<ì ke ÀjCes.
MeeMJele efJekeÀemeeleerue UNESCO ®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀjCes.
4.1Heefj®e³e
ceeieerue efJeYeeieele legcner MeeMJele efJekeÀemee®ee DeLe&, l³ee®eer iejpe Je GefÎ<ìîes ³eeb®ee DeY³eeme
kesÀuee Deens. ³ee efJeYeeieele DeeHeCe Meeues³e DeY³eem e¬eÀceeleerue MeeMJele efJekeÀemee®es mLeeve l³ee®eÒeceeCes
MeeMJele efJekeÀemeeleerue efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe Je UNESCO ®eer YetefcekeÀe ³ee®ee DeY³eeme keÀjCeej
Deenesle.munotes.in

Page 48

48yengleebMe He³ee&JejCeefJemees[Jeu³ee peeT MekeÀleele. p³eemeeþer efMe#eCe ns ieg©efkeÀuueer®es keÀece keÀª MekeÀles. ceeieerue keÀener
Jepeceerveer®es ÒeotefJekeÀemeeuee Deepe®³ee Ie[er®es meJee&le iebYeerj peeieeflekeÀ DeeJneve cnCetve GYes þekeÀues Deens DeeefCe
l³ee®³ee efJeHeefjle HeefjC eeceebvee leeW[ osC³eemeeþer leelkeÀeU ke=Àleer®eer iejpe Deens.
4.2Meeues³e DeY³eeme¬eÀceeleerue MeeMJele efJekeÀemee®es mLeeve
DeefOekeÀ ®eebieu³ee MeeMJele peiee®³ee ÒeeHleermeeþer ®eebieu³ee Òeleer®es efMe#eCe ns SkeÀ
Del³eeJeM³ekeÀ meeOeve Deens. ³ee iees<ìerJej 2002 ceOeerue peesnevme yeie& ³esLeerue meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee
(UN) peeieeflekeÀ HeefjefMe#eCee®³ee HegvemLee&Heves®eer ªHejspeiee®³ee efveefce&leermeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee %eeve, keÀewMeu³e, DeekeÀueve, cegu³es DeeefCe ke=ÀleeR®³ee
efJekeÀemeeuee ®eeuevee osles DeeefCe pes He³ee&JejCeefJemeceevelesuee ®eeuevee osles DeeefCe DeeefLe&keÀ MeeMJelesuee GÊespeve osles. ESD ®eer mebkeÀuHevee ner
ÒeecegK³eeves He³ee&JejCeefJeHe³ee&JejCeeefJekeÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. ESD ®es O³es³e cnCepes DeeHeu³ee OejleerMeer le[pees[ ve keÀjlee
DeeHeu³ee peerJevee®ee opee& megOeejC³eemeeþer efveCe&³ e IesC³eeme DeeefCe ke=Àleer keÀjC³eeme ueeskeÀevee me#ece
keÀjCes. ³ee®ee Depegve SkeÀ GÎsMe cnCepes MeeMJele efJekeÀemeeleerue cetuelelJeeb®ee efMe#eCee®³ee meJe&
mebkeÀuHevee DeeefCe mlej ³eeb®³eele meceeJesMe keÀjCes.
SkeÀ DeY³eeme¬eÀce ne met®evee Jepee mejeJe, DeO³e³eve DevegYeJe DeeefCe efJeÐeeL³ee¥®³ee
keÀeceefiejer®es cetu³eceeHeve ³eeb®ee meb³eesie Demetve pees SKeeÐee efJeefMe<ì DeY³eeme¬eÀcee®³ee DeHesef#ele
DeO³e³eve HeefjCeeceebvee MeesOeCes DeeefCe l³eeb®es cetu³eceeHeve keÀjCes ³ee ¢<ìerv es mebjef®ele kesÀuesues Deens.
MeeMJele efJekeÀemeemeeþer efMe#eCee®eer GefÎ<ìîes, mebkeÀuHevee DeeefCe DeO³e³eve DevegYeJe ³eeb®ee DeY³eeme¬eÀce
DeeefCe DeO³eeHeve keÀe³e&¬eÀceele meceeJesMe keÀjCes Del³eble cenÊJee®es Deens. `MeeUsÜeje HegjefJeu³ee peeC eeN³ee
DeewHe®eeefjkeÀ DeeefCe DeveewHe®eeefjkeÀ DeO³eeHeve Je DeO³e³eve ³eeb®eer SkegÀCe ieesUeyesjerpe' DeMeer
DeY³eeme¬eÀcee®eer J³eeK³ee kesÀueer iesueer lej MeeMJele efJekeÀemeemeeþer®³ee efMe#eCee®eer HeÀkeÌle SkeÀ veJeerve
efJepeerJevee®³ee Òel³eskeÀ mebkeÀuHevesuee peesj efouee peeJee.
Meeues³e DeY³eeme¬eÀceele Heg{erue ke=ÀleeR®ee meceeJesMe keÀ©ve MeeMJele efJekeÀeme meeOeuee peeT
MekeÀlees.
1)Mew#eefCekeÀ efoveoefMe&keÀe :
meJe& Mew#eefCekeÀ lemes®e efyeiej Mew#eefCekeÀ ke=ÀleeR®³ee megjUerle keÀe³e&jle DemeC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ
efoveoefMe&keÀe cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. MeeMJele efJekeÀemeeMeer mebyebefOele yejs®e je<ì^er³e Deee fCe
Deeblejje<ì^er³e efoJeme MeeUsle meepejs kesÀues peeT MekeÀleele. HetCe& Je

Page 49

49efJeÐeeL³ee¥vee peeieªkeÀ keÀjC³eemeeþer ke=ÀleeR®eer ³eespevee kesÀueer peeT MekeÀles. Goe. Je=#e ueeieJe[,
SkeÀebkeÀer veeìkeÀ, HeengC³eeb®ee r JeeK³eeves, ÒeoMe&ve, cewefHeÀueer, menueer, Yesìer F.
2) Deble: efJemeJe& Meeues³e efJekeÀer l³eeefJeefoues peeles. Òel³eskeÀ efJecnCetve ³ee®ee meceeJesMe keÀ©ve ns meeO³e kesÀues peeT MekeÀles.
3) %eeve DeeefCe cetu³es ceveeJej efyebyeJeCes :
DeY³eeme¬eÀce Ie[ecees[erletve DeeHeCe efJeÐeeL³ee¥vee MeeMJele efJekeÀemee®eer mebyebefOele cegÐee®es %eeve
osJet MekeÀlees. %eevee®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer JeeHejueer peeCeejer lelJes peer Heeþele efMekeÀefJeue er peeleele
l³eebveer efJeÐeeLeea DeO³e³eve iepeje, mLeeefvekeÀ meceepe DeeJe[er DeeefCe MeeMJele peerJeveemeeþer®es
DeO³e³evee®es ceeie& ³eeb®ee efJe®eej keÀjeJee.
Deeke=Àleer 4.1 Meeues³e DeY³eeme¬eÀceele MeeMJele efJekeÀemee®ee JeeJe
4) DeO³eeHeve -DeO³e³eve He×leer :
efJeÐeeLeea keÀe³e efMekeÀlees ³eeHes#ee lees keÀmee efMekeÀlees ns DeefOekeÀ cenÊJee®es Deens. ³eeuee keÀejCe
cnCepes `ceeO³ece' ns `mebosMee' FlekesÀ®e cenÊJee®es Deens. ceeO³ece ns yejesyej Demesue lej efJeÐeeL³ee¥vee
mebosMe Keef® ele®e efceUsue. efJeÐeeLeea keWÀefêle HejmHej mebJeeoer ¢ef<ìkeÀesve ne efJeÐeeL³ee¥vee MeeMJele
efJekeÀemeeÒeleer l³eeb®eer peyeeyeoejer mecepeC³eeme ceole keÀª MekeÀlees.munotes.in

Page 50

505) DeefOekeÀej Je keÀle&J³ee®eer peeCe :
efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®es DeefOekeÀej J e keÀle&J³eeb®eer peeCe ner efJeMeeues³e peerJeve Je J³ekeÌleeriele peerJevee®ee meJe& mebkeÀuHevesle ueeskeÀMeener®ee mejeJe kesÀuee peeJee. ³eecegUs
l³eebvee MeeMJele efJekeÀemeeÒeleer l³eeb®es DeefOekeÀej Je keÀl e&J³es mecepeC³eeme ceole nesF&ue.
6) ieì ÒekeÀuHe / ke=Àleer :
DeewHe®eeefjkeÀ DeY³eeme¬eÀceele ieìÒekeÀuHeeb®ee meceeJesMe keÀjCes KetHe meesHes Deens. íesìîee
Jeie&ke=Àleer cnCetve meg© kesÀuesues ÒekeÀuHe ns mebHetCe& MeeUsle ÒeoefMe&le kesÀues pee T MekeÀleele efkebÀJee l³eeb®eer
mHeOee& Iesleueer peeT MekeÀles. lees SkeÀJeie& efkebÀJee ceb[UeÜejs Meeues³e Heefjmejele DeeefCe mLeeefvekeÀ
meceepeele meg×e Heej Hee[uee peeT MekeÀlees. p³eeÜejs efJeÐeeL³ee¥vee ceewu³eJeeve DeO³e³eve DevegYeJe ÒeeHle
nesT MekeÀlees. ³ee®eer GoenjCes cnCepes He³ee&JejCe peeie=leer, Deejesi³e mecem³ee ³eebJejerue meJex#eCe,
yeefie®³ee®eer osKejsKe DeeefCe jKejKeeJe, pes<þ veeieefjkeÀebvee Yesìer osCes Je ceole keÀjCes. yeeueie=n efkebÀJee
DeveeLeeue³eele keÀe³e& keÀjCes, m LeeefvekeÀ nJee efkebÀJee HeeC³ee®³ee opee&®eer osKejsKe DeeefCe Flej. DeMee
ke=Àleer efJeÐeeL³ee¥vee SkeÀceskeÀebvee ceole keÀje³euee DeeefCe %eevee®eer HejmHejebvee osJeeCeIesJeeCe keÀje³euee
ceole keÀjleele.
7) Meeues³e Heefjmejele mebmeeOeveeb®ee Jee Hej (nefjle Heefjmej) :
Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe, HegveJee&Hej, HegveªlHeeovee®eer mebkeÀuHevee ner Meeues³e Heefjmejele O³es³e nesJet
MekeÀles. MeeUe ner mebmeeOevee®es He³ee&JejCe efJeGpex®e e JeeHej DeeefCe MeeUsle efvecee&ve nesCeeN³ee keÀ®eN³ee®es ÒeceeCe ³eecegUs MeeUsuee mecem³ee ûemle #es$es
DeeefCe l³eemebyebOeer®es cegu³e ³eeefJel³eeÜejs IesCeejer mebmeeOeveeb® eer ye®ele ³eecegUs HeeCeer DeeefCe efJeÐegle ³eebmeejK³ee mebmeeOeveeb®eer efkebÀcele keÀceer
Peeu³eeves MeeUs®ee Hewmee Jee®et MekeÀlees. íesìîee ÒeceeCeeJej Hegve®e&¬eÀerkeÀjCee®³ee ke=Àleer ³ee MeeUs®³ee
Heefjmejele ®eeueJeu³ee peeT MekeÀleele pemes ke Àeieoe®es Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe, ieeb[gUKele, Òe³eesieMeeUsle F& -
keÀ®eN³ee®ee JeeHej, Hepe&v³e peuemeb®e³eve, meewj He@veue®eer GYeejCeer, Fl³eeoer.
8) efJeÐeeLeea ceb[Ueb®eer GYeejCeer :
yejs®e DeY³eemeslej GHe¬eÀce ns efJeÐeeL³ee¥Üejs efkebÀJee efJeÐee L³ee¥meeþer ceOeu³ee megìerle, MeeUe
megìu³eeJej, DeeþJe[îee®³ee MesJeìer DeeefCe megìeRceO³es ³eespeues peeT MekeÀleele. leªCe cegueeb®³ee
efJe®eejmejCeer Je ke=ÀleeRceO³es MeeMJele efJekeÀemeeceO³es meeceeJeC³eemeeþer efJeÐeeLeeA ceb[Us (Goe. He³ee&JejCe
ceb[U, efvemeie& ceb[U, mkeÀeTìdme, ieeF&[dme, F.) ns ®eebieues ceeie& Deensle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Meeues³e DeY³eeme¬eÀceele MeeMJele efJekeÀemee®es mLeeve mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 51

514.3 MeeMJele efJekeÀemeele efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe
4.3.1 Heefj®e³e :
efMe#eCeeves meJe& ueeskeÀebvee J³ekeÌleerMe: DeeefCe meecegoeef³ekeÀefjl³ee DeMee oesvner ÒekeÀejs peyeeyeoej
DeeefCe ÒeieuYe efveCe&³e IesC³eeme me#ece yeveJee³euee®e nJes. DeMeeÒekeÀejs meÐeefmLeleer DeeefCe YeeJeer
DeeJnebveevee ³eMemJ eerHeCes leeW[ osC³eemeeþer DeeefCe meJee¥meeþer meeceeF&keÀ YeefJe<³e j®evesle meef¬eÀ³e menYeeie
veeWoJeC³eemeeþer l³eebvee le³eej keÀje³euee nJes. efMe#ekeÀ DeeefCe efMekeÀCeeje meceepe ns ³ee MeeMJele
lelJee®³ee Òemeejeleerue ÒecegKe IeìkeÀ Deensle pes efJeÐeeL³ee¥®³ee ¢<ìerkeÀesveele DeeJeM³ekeÀ yeoue Ie[Jetve
DeeCeleerue.
Mew#eefCekeÀ efJeefJeÐeeL³ee&uee meeceeefpekeÀ ¢<ìîee DeeefCe ceeveefmekeÀ ¢<ìîee Ie[efJeC es pesCeskeÀ©ve efJeÐeeLeea SkeÀ ®eebieuee
peg[Jetve IesCeeje J³ekeÌleer nesF&ue DeeefCe MeeMJele efJekeÀemeeÒeleer l³ee®eer peyeeyeoejer mecepetve IesF&ue.
4.3.2 efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe :
efMe#ekeÀ efJeÐeeL³ee&uee keÀMeeÒekeÀejs ceole keÀ© MekeÀleel e les Deelee DeeHeCe yeIet.
1) Jeiee&le efMekeÀJeC³ee®³ee jCeveerleer®ee JeeHej : Jeie& cnCepes SkeÀ ®eue -JeeleeJejCe Demeles pesLes
JesieJesieUer #ecelee Je J³ekeÌleercelJe Demeuesues JesieJesieUîee HeeMJe&Yetceerletve Deeuesues efJeÐeeLeea SkeÀ$e ³esle ele.
cnCetve SkeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ efMe#ekeÀ IesC³eemeeþer efJeÐeeL³ee&®³ee J³ekeÌleeriele iejpee HetCe& nesC³ee®³ee
¢<ìerves me=peveMeerue DeeefCe veeefJeC³eHetCe& efMekeÀJeC³ee®³ee jCeveerleer®eer DebceueyepeeJeCeer iejpes®eer Deensle.
efMekeÀJeC³ee®³e e jCeveerleer®eer keÀener GoenjCes.
De) menkeÀejer DeO³e³eve : ³eeceO³es SKeeoe ÒekeÀuHe efkebÀJee keÀe³e& HetCe& keÀjC³eemeeþer efJeÐeeLeea ieìele
SkeÀef$eleHeCes keÀe³e& keÀjleele. ³eele efJeÐeeL³ee¥®eer O³es³e cnCepes ieìele ³eesieoeve keÀmes ÐeeJes l es efMekeÀCes,
Jew³eeqkeÌlekeÀ peyeeyeoejer oMe&JeCes DeeefCe ieìe®³ee HeÀueefveMeeMJele efJekeÀemee®³ee peeefCeJesJej DeeOeeefjle ke=Àleer ³ee He×leerÜejs efMekeÀJeu³ee peeT MekeÀleele.
ye) Òee³eese fiekeÀ DeO³e³eve : Òee³eesefiekeÀ DeO³e³eve efJeÐeeL³ee&uee Òel³e#e DevegYeJeeÜejs efMekeÀC³ee®eer mebOeer
Òeoeve keÀjles. HeejbHeeefjkeÀ Mew#eefCekeÀ Jeiee&®³ee yeensj keÀewMeu³e, %eeve DeeefCe DevegYeJe ÒeeHle kesÀuee peelees.
³eeceO³es keÀecee®ee DevegY eJe(internship) , HejosMeele DeY³eeme, menueer, mebMeesOeve DeeefCe ÒekeÀuHe.
keÀ) Jeiee&le Del³eeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej : DeO³eeHeveele leb$e%eevee®ee JeeHej ne efJeÐeeL³ee&uee
me¬eÀer³eHeCes iegbleJetve þsJeC³ee®ee SkeÀ ®eebieuee ceeie& Deens . ³eecegUs l³eebvee FbìjvesìÜejs Del³eeOegefvekeÀ
%eeveeMeer DeÐe³eeJele keÀjC³eele ceole nesF&ue . Goe. yuee@iPe DeeefCe Flej meeceeefpekeÀ vesìJekeÀeAie
JesyemeeF&ìdme®ee JeeHej, efJnef[³ees keÀe@vHeÀjefvmebie, iegieue DeLe&. iegieue DeLe& ne ceesHeÀle ie gieue DeLe&
keÀe³e&¬eÀce Deens. iegieue DeLe& keÀe³e&¬eÀce (http://earth.google.com )p³eeÜejs legcner legce®³ee
Heefjmeje®³ee Deieoer DeueerkeÀ[erue GHeûen Òeeflecee Deieoer legce®es Iej meg×e yeIet MekeÀleele.munotes.in

Page 52

52[) mecem³ee efvejekeÀjCe : mecem³ee efvejek eÀjCe He×leerle, cegues ner mecem³esJej keÀece keÀ©ve
efMekeÀleele. efvejekeÀjCe keÀjC³ee®³ee mecem³esuee leeW[ osTve cegues veJeerve %eeve Deefpe&le keÀjleele.
efJeÐeeL³ee¥veer ³eele efveefj#eCe keÀjCes, DeekeÀueve, efJeMuesGHe³eespeve keÀjCes DeHesef#ele Demeles pes efJeÐeeL³ee&uee mebkeÀuHeves®³ee meceûe DeekeÀueveekeÀ[s IesTve
peeleele.
F) ìerkeÀelcekeÀ efJe®eejmejCeer : yeenîe HeefjCeeceeuee efJe®eejele ve Ieslee ³eecegUs efJeÐeeL³ee&uee l³eeb®es
mJele:® es cele Je efveDeeefCe keÀuHevee Je Flej cele -celeeblejs Je ¢ef<ìkeÀesveebvee JeeJe osleevee l³eeceOeerue mebyebOe yeIeCes efMekeÀefJeles.
efMe#ekeÀ ³ee l eb$eeb®ee JeeHej efJeÐeeL³ee¥vee MeeMJele efJekeÀemeeÒeleer peeieªkeÀ keÀjC³eemeeþer Òel³eskeÀ Heeþ Je
efJeHeÀ) YetefcekeÀe yepeeJeCes : YetefcekeÀe efveYeeJeCes ns me ¬eÀer³e DeO³e³eve Je DeO³eeHeve jCeveerle®es SkeÀ
ceveesjbpekeÀ GoenjCe Deens. ³eeceO³es kegÀþu³eener efJeveeìkeÀ, vekeÌkeÀue, KesU DeeefCe Òeel³eef#ekeÀe®ee meceeJesMe kesÀuee peeT MekeÀlees.
ie) efJe®eejcebLeve : ns leb$e efJeÐeeL³ee¥ceOeerue veJeerve keÀuHeveebvee GÊespeve osles pes meeceev³e
HeefjefmLeleerle keÀOeerner Ie[ues vemeles. ³eeÜejs efJeÐeeLeea veJeveJeerve keÀuHevee ceeb[leele.
2) Jeie&Keesueeryeensjerue DeO³e³eve : Mew#eefCekeÀ Gl ke=À<ìlee meeOeC³eemeeþer Jeie&Keesueer®³ee ®eej
efYebleerle efMekeÀCes ns vesnceer®e Hegjsmes veener. keÀener JesUsme efMe#ekeÀebvee Jeie&Keesueeryeensj Jeie& ®eeueJeCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. efMekeÀefJeu³ee peeCeeN³ee HeeþeMeer mebyebefOele menueer efkebÀ Jee Yesìer les Dee³eesefpele keÀ©
MekeÀleele. Lees[HeÀej yeensj HesÀjHeÀìkeÀe ceejCes efkebÀJee DeOetveceOetve efvemeiee&®³ee meeefveO³eele Jeiee&yeensj
Jeie& ®eeueefJeCes leepesleJeeves keÀjles. DeMee ke=ÀleeRceOetve efJeÐeeLeea KetHe keÀener efMekeÀleele DeeefCe pes efMekeÀefJeues
peeles les menpe ue#eele þsJeleele.
3) J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀeme : efve³eefcele J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀemeele iegbleJetve þsJeu³eeves efMe#ekeÀ l³eeb®es
%eeve JesUesJesUer DeÐe³eeJele keÀjleele, Jeiee&le DeO³eeHeve Je DeO³e ³eve Òeef¬eÀ³esuee GÊespeve osC³ee®ee SkeÀ
®eebieuee ceeie& cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce
4) DeY³eeme¬eÀce j®eveekeÀej : efMe#ekeÀeves DeY³eeme¬eÀce mebÒescnCetve keÀe³e& keÀjeJes. ³eesi³e meece ûeer, DeO³e³eve DevegYeJe DeeefCe cetu³eceeHeve leb$e ³eeb®ee JeeHej keÀ©ve ns
kesÀues peeT MekeÀles.
5) efMe#ekeÀeves He³ee&JejCeeÒeleer peeieªkeÀlee ªpeefJeCes DeeefCe efJeOee³ekeÀ ke=Êeer Je cetu³es Jee{efJeCes iejpes®es
Deens.
6) GHeueyOe mebmeeOeve eb®ee JeeHej : efJeÐeeL³ee¥®es DeO³e³eve, meboYe&ye× keÀjC³eemeeþer efMe#ekeÀeves
mLeeefvekeÀ¢<ìîee GHeueyOe mebmeeOeveeb®ee (keÀceer efkebÀceleer®es efkebÀJee efyevee efkebÀceleer®es) JeeHej keÀjeJe³eeme
nJee.
7) efMe#ekeÀeves MeeUe DeeOeejerle DeeefCe meceepeevegJeleea ¢<ìerkeÀesveeb®ee DebefiekeÀej keÀjeJee.munotes.in

Page 53

53DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) MeeMJele efJekeÀemeemeeþer efMe#ekeÀeves JeeHejeJe³ee®³ee DeO³eeHeve [eJeHes®e mHe<ì keÀje.
4.4 MeeMJele efJekeÀemeele UNESCO ®eer YetefcekeÀe
4.4.1 Heefj®e³e :
MeeMJele efJekeÀemeemeeþer efMe#eCe (ESD) meeþer UNESCO ner DeûeieC³e meb³egkeÌle je<ì^
Spevmeer Deens. DeeefCe ESD Jejerue peeieeflekeÀ ke=Àleer keÀe³e&¬eÀcee®³ee (GAP) SketÀCe®e J³eJemLeeHeve,
mecevJe³e DeeefCe DebceueyepeeJeCeermeeþer peye eyeoej Deens. (GAP) ner Hee®e ÒeeOeev³eke=Àleer #es$eeYeesJeleer
efJeefJeOeke=Àleer efveefce&leer DeeefCe l³eeb®³ee ÒeieleerJej ue#e keWÀefêle keÀjles. l³eeb®es keÀe³e& cnCepes OeesjCeebvee ieleer
osCes, DeO³e³eve Je ÒeefMe#eCe JeeleeJejCe ªHeeblejerle keÀ jCes, efMe#ekeÀ Je ÒeefMe#ekeÀeb®eer #eceles®eer yeebOeCeer
keÀjCes. leªCeebvee me#ece keÀ©ve l³eeb®eer peceJeepeceJe keÀjCes DeeefCe mLeeefvekeÀ HeeleUerJej MeeMJele
GkeÀueeRvee ieleer osCes.
4.4.2 UNESCO ®eer YetefcekeÀe :
³egvesmkeÀes cegK³e Yeeieeroe jebvee Heeefþbyee osles. peeCeerJe DeeefCe mHe<ìlee Jee{Jeles. Deeblejje<ì^er³e
HeeleUerJej ESD ®es meceLe&ve keÀjles DeeefCe meom³e je<ì^ebvee Mew#eefCekeÀ ³eespevee Je keÀe³e&¬eÀceele
ESD®ee meceeJesMe keÀjC³eeme Heeefþbyee osles.
³egvesmkeÀes MeeMJele cegÐeebJej keWÀefêle DemeCeeN³ee Mew#eefCekeÀ ke=ÀleeR®³ee efJekeÀeme DeeefCe efJemleejemeeþer
osMeebvee Heeefþbyee osles pemes nJeeceeveeyeÎue pewJeefJeefJeOelee DeeHelleer peesefKece keÀceer keÀjCes, HeeCeer
meebmke=ÀeflekeÀ efJeefJeOelee, DeeefCe ESD Üejs MeeMJele MenjerkeÀjCe DeeefCe MeeMJele peerJeveMewueer les
OeesjCe keÀl³ee¥vee ESD®ee meceeJesMe Mew#eefCekeÀ OeesjCes, DeY³eeme¬eÀce DeeefCe efMe#ekeÀ ÒeefMe#eCeele
keÀmee keÀjeJee ³ee®ee meuuee osles. UNESCO efMekeÀCeeN³eebvee peyeeyeoejer efmJekeÀe jC³eele DeeefCe
peìerue peeieeflekeÀ DeeJnebveevee meeceesjs peeC³eeme yeUkeÀì keÀjC³eeme peesj osles. ³ee®ee®e DeLe&
efMe#eCeeuee efìkeÀelcekeÀ efJe®eejmejCeeruee GÊespeve osCes. YeeJeer Heefjefmleleer®eer keÀuHevee keÀjCes DeeefCe
meecegefnkeÀ He×leeRvee re f v e C e & ³ eI e s C e si e j p e s ® e sD e e n s .
MeeUebveer ESD ®ee meceeJesMe keÀjeJee ³ee®eer Kee$eer osC³eemeeþer UNESCO efMe#ekeÀebvee
ÒeefMeef#ele keÀjC³eemeeþer GÊespeve osles. Goe. ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀebmeeþer nJeeceeve yeoue efMe#eCeeJej
Dee@veueeF&ve DeY³e eme¬eÀce GHeueyOe Deens. ’MeeMJele efJekeÀeme GefÎ<ìebmeeþer efMe#eCe : DeO³e³eve
nslet“ ³eemeejKes cenÊJeHetCe& ñeesle ÒekeÀeefMele keÀ©ve ³egvesmkeÀes Deeblejje<ì^er³e meYee DeeefCe Ieìveeb®es
Dee³eespeve Je menYeeieeÜejs ESDefJe

Page 54

54UNESCO, ESD ®³ee YeefJeleJ³eeJej ®e®ee&me$ee®³ee efJeefJeOe ceeefuekeÀe Dee³eesefpele keÀjles.
pemee GÎsMe cnCepes GAP ®³ee HeefuekeÀ[s ESD Jejerue ®e®exuee Òeeslmeeefnle keÀjCes lemes®e
MeeMJele efJekeÀemeemeeþer 2030 ®³ee cemegÐee®³ee meboY ee&le ®e®ee& Ie[efJeCes DeeefCe UNESCO
uee GAP ®eer Heefnueer DeJemLee peer 2019 ceO³es mebHeles l³ee®³ee HeefuekeÀ[s ³eespevee DeeKeC³eeme
ceole keÀjles.
UNESCO vesESD meeþer meb³egkeÌle je<ì^e®es oMekeÀe®es (2005 les 2014) vesle=lJe kesÀues.
peeHeeve c eOeerue Dee³eefJevee³eesiee ³esLes Yejuesu³ee 2014 ceOeerue ESD Jejerue UNESCO
peeieeflekeÀ Heefjmeg©Jeele DeeefCe ESD Jejerue GAP ®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer®³e eD e e j e K e [ eH e e e f n u e e .
UNESCO ®ee GÎsMe ne MeeMJele efJekeÀemeeJejerue opexoej efMe#eCee®es ceeie& ns meJe& mlejeJej
DeeefCe meJe& meeceeefpekeÀ meboYee&le megOeejCes ne Deens. pesCeskeÀ©ve efMe#eCee®³ee HegveÒe&mLeeHeveeves
meceepe ªHeeblejerle nesF&ue De eefCe MeeMJele efJekeÀemeemeeþer iejpes®es %eeve keÀewMeu³e cegu³es DeeefCe
Jele&ve efJekeÀefmele nesC³eeme ueeskeÀebvee ceole nesF&ue.
ceeveles keÀer efMe#eCe ne meJee¥®ee peerJeveYejemeeþer DeefOekeÀej Deens DeeefCe l³ee®es ceeie& opexoej
Demee³euee nJ es. ner mebIeìvee meb³egkeÌle je<ì^eb®eer SkeÀcesJe Spevmeer Deens efpeuee efMe#eCee®³ee meJe&
mebkeÀuHevee J³eeHeC³ee®ee DeeosMe Deens. MeeMJele efJekeÀemeeÜejs peeieeflekeÀ efMe#eCe 2030 He$ekeÀe®es
vesle=lJe l³eekeÀ[s meesHeefJeuesues Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) MeeMJele efJekeÀemeeleerue ³egvesmkeÀes®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
4.5 meejebMe
MeeMJele efJekeÀeme ne Demee efJekeÀeme Deens pees YeeJeer efHe{eruee l³eeb®³ee mJele:®³ee iejpee HetCe&
keÀjC³ee®³ee l³eeb®³ee #eceles Meer le[pees[ ve keÀjlee meO³ee®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjlees.
He³ee&JejCeefJeueeskeÀebceO³es He³ee&JejCee®eer keÀeUpeer keÀjC³eemeeþer %eeve, keÀewMeu³e, ceg u³es, ÒeJe=Êeer Je Jele&CetkeÀ efJekeÀefmele
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. ESD ®ee GodosMe cnCepes He=LJeerMeer le[pees[ ve keÀjlee peerJevee®ee opee&
megOeejC³eemeeþer ueeskeÀebvee efveCe&³e IesCes Je ke=Àleer -keÀe³e&¬eÀce Heej He[Ces Meke̳e kesÀues. leme s®e ³ee®ee GodosMe
cnCepes MeeMJele efJekeÀemeeleerue cetueleÊJeeb®ee efMe#eCee®³ee meJe& ¢<ìerkeÀesve Je mlejeble meceeJesMe keÀjCes.munotes.in

Page 55

554.6 DeY³eeme
Òe. 1 Lees[ke̳eele Gllejs Ðee.
1.Meeues³e DeY³eeme¬eÀceeleerue MeeMJele efJekeÀemee®es mLeeve mHe<ì keÀj e.
2.MeeMJele efJekeÀemeele efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe keÀe³e?
3.MeeMJele efJekeÀemeemeeþer efMe#ekeÀeves JeeHejeJe³ee®³ee DeO³eeHeve jCeveerleer mHe<ì keÀje.
4.MeeMJele efJekeÀemeele UNESCO ®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
Òe. 2 ìerHee efuene.
1) MeeMJele efJ ekeÀeme 2) Meeues³e DeY³eeme¬eÀce
3) DeO³eeHeve jCeveerleer 4) UNESCO
5) Deble:efJe7) Òee³eesefiekeÀ DeO³e³eve 8) men³eesieer DeO³e³eve (menkeÀejer DeO³e³eve)
Òe. 3 ³eesi³e He³ee&³e efveJe[e.
1) MeeUsle meJe& DeY³eeme¬eÀce efJeHee[C³eemeeþer õõõõõ cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles.
De) Mew#eefCekeÀ efoveoefMe&keÀe ye) MeeMJele efJekeÀeme
keÀ) Òee³eesefiekeÀ DeO³e³eve [) Deble:efJe2) p³ee Òeef¬eÀ³esle efJeÐeeLeea ÒekeÀuHe efkebÀJee keÀe³e& HetCe& keÀjC³eekeÀefjlee ieìeceO³es SkeÀef$eleHeCes keÀe³e&
keÀjleele efleuee õõõõ -cnCeleele.
De) DeO³e³eve ye) menkeÀejer DeO³e³eve
keÀ) Òee³eesefiekeÀ DeO³e³eve [) Deble:efJe3) ESDcnCepes õõõõõ -.
De) MeeMJele efJekeÀemeemeeþer efMe#eCe ye) MeeMJele efJekeÀemeemeeþer JeeleeJejCe
keÀ) megjUerle efJekeÀemeemeeþer efMe3Ce [) MeeMJele efJekeÀemeemeeþer efMekeÀefJeCes
4) UNESCO cnCepes õõõõö
De) o³ e g e f v e ³ e v eD e e @ H e Àv e @Meveue SveJnerje@veceWìue, mee³ebìerHeÀerkeÀ DeBC[ keÀu®ejue Dee@ie&vee³ePesMeve
ye) o ³egvee³eìs[ vesMevme Sp³egkesÀMeveue, mee³ebìerHeÀerkeÀ DeBC[ keÀu®ejue Dee@ie&vee³ePesMeve
keÀ) o ³egvee³eìs[ vesMevme SveJnerje@veceWìue, mee³ebìerHeÀerkeÀ De@C[ ke Àu®ejue Dee@ie&vee³ePesMeve
[) o ³egefve³eve Dee@HeÀ ve@Meveue Sp³egkesÀMeveue, mee³ebìerHeÀerkeÀ De@C[ keÀu®ejue Dee@ie&vee³ePesMeve
5) GAPcnCepes õõõö
De) iueesyeue De@keÌìerJn Òeesûee@ce ye) iueesyeue De@keÌMeve Òeesûee@ce
keÀ) iueesyeue De@keÌMeve Hue@ve [) iueesyeue De@keÌìerJn Hue@ve
munotes.in

Page 56

56IeìkeÀ -5
efMe#eCe meceepeMeem$ee®eer ceguelelJes
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GodosMe
5.1 Heefj®e³e
5.2 efMe#eCe meceepeMeem$ee®ee DeLe& DeeefCe J³eeHleer
5.2.1 meceepeMeem$ee®ee DeLe&
5.2.2 efMe#eCe meceepeMeem$ ee®ee DeLe&
5.2.3 efMe#eCe meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer
5.3 efMe#eCe meceepeMeem$e DeeefCe Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ³eeceOeerue HeÀjkeÀ
5.3.1 Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®ee DeLe&
5.3.2 efMe#eCe meceepeMeem$e DeeefCe Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ³eeceOee rue HeÀjkeÀ
5.4 Meeblelee efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee DeeefCe Meeblelee efMe#eCee®eer O³es³es
5.4.1 Meebleles®eer mebkeÀuHevee
5.4.2 Meeblelee efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee
5.4.3 Meeblelee efMe#eCee®eer O³es³es
5.4.4 legce®eer Òeieleer leHeemee
5.5 meejeb Me
5.6 efJeYeeieJeej DeY³eeme
5.0GodosMe / GefÎ<ìîes
ne efJeYeeie Jee®eu³eeJej legcneuee Keeueerue iees<ìer Meke̳e nesleerue.
meceepeMeem$e DeeefCe efMe#eCe meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee keÀjCes.
efMe#eCe meceepeMeem$ee®ee DeLe& mHe<ì keÀjCes.
efMe#eC e meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer meebiee.
efMe#eCe meceepeMeem$e DeeefCe Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ³eeceOeerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀjCes.
Meeblelee DeeefCe Meeblelee efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee ³eeb®es JeCe&ve keÀje.
Meeblelee efMe#eCee®eer O³es³es meebieCes.munotes.in

Page 57

575.1Heefj®e³e
ceeCetme ne meceepeefÒe³e ÒeeCeer Deens lees meceepeele jenlees DeeefCe meceepee®ee GlHeeove#ece
meom³e yeveC³eemeeþer mJele:uee efJekeÀefmele keÀjlees. meceepe cnCepes ueeskeÀeb®ee ieì pees mebIeìerefjl³ee
SkeÀe®eJesUer DeefmlelJeele De melees. ner DeeblejmebyebOee®eer SkeÀ ÒeCeeueer Deens peer J³ekeÌleeruee SkeÀe meeceeF&keÀ
mebmke=Àleerle pees[les. ueeskeÀ Yeeieeroejer keÀjle Demeuesu³ee peerJevee®³ee meJe& mebkeÀuHevee ³eele meeceeJeleele.
cnCepes®e Iej, keÀe³e&, peerJeve, oce&, MeeUe, jepekeÀejCe F. ns meJe& meceepee®³ee mebkeÀuHevee Deensle.
meeceeefpekeÀ ner meb%ee ueeskeÀebceO³es Ie[Ceeje megmebJeeo DeeefCe mebyebOeebMeer mebyebOeerle Deens. cnCepes®e ceeCetme
meceepeele jenlees DeeefCe meeceeefpekeÀ yevelees.
19 J³ee MelekeÀele ³egjesHeceO³es meceepeMeem$ee®ee SkeÀ JesieUs Meem$e cnCetve Go³e Peeuee
DeeefCe l³ee®ee GÎsMe cnCepes meceepee®ee DeY³eeme keÀjCes Dee@ie<ìer keÀescìs, nye&ì& mHesvmej DeeefCe Sefceue
[ke&Ànerce ns meceepeMeem$ee®es pevekeÀ DeeefCe Flej yejs®e meeceeefpe keÀ efJe®eejJeble ³eebvee meceepee®³ee
keÀuHeves®eer mLeeHevee ner DeY³eemeyeeye cnCetve keÀje³e®eer nesleer peer mJele:ceO³es®e SkeÀ efJeefMe<ì DeY³eeme
Demesue. l³eebveer mebHetCe& meceepee®eer SkeÀ mebHetCe& ieì cnCetve leHeemeCeer kesÀueer meceepe ne v esnceer®e
Jew³eeqkeÌlekeÀ meom³eeb®³ee ke=Àleer, efJe®eej, cetu³es, efJeMJeeme DeeefCe F®íe ³eeb®³eeHes#ee DeefOekeÀ Demelees. lees
pejer SkeÀ peìerue DeeefCe Decetle& JeemleefJekeÀlee Demeueer lejer meJe& ceveg<³e meceepeele jenleele.
5.2 efMe#eCe mecee peMeem$ee®ee DeLe& DeeefCe J³eeHleer
5.2.1 meceepeMeem$ee®ee DeLe& :
meceepeMeem$e ne Meyo ue@ìerve DeeefCe ûeerkeÀ ³ee oesneWHeemetve le³eej kesÀuee iesuee Deens. ue@ìerve
ceO³es `meesefMe³eme' cnCepes `menkeÀejer' DeeefCe ûeerkeÀceO³es `ueesieesme' cnC epes `®ee DeY³eeme' nes³e. cnCetve
³ee Meyoe®ee MeyoMe: DeLe& meen®e³ee&®ee efkebÀJee meeceeefpekeÀ mebyebOee®ee DeY³eeme.
1837 ceO³es ÖeWÀ®elelJeJesllee Dee@ie<ìer keÀescìs ³eeves Heefnu³eeboe meceepeMeem$e ne Meyo
pegUJetve DeeCeuee l³eeb®³eevegmeej m eceepeMeem$e cnCepes meceepe DeeefCe J³ekeÌleeRceOeerue mebyebOeeb®³ee
DeY³eemeele Jew%eeefvekeÀ He×leeR®es GHe³eespeve. meceepe cnCepes ueeskeÀeb®ee SkeÀ ieì pees SkeÀ mecegoe³e cnCetve
jenlees. SkeÀ Kes[s, SkeÀ MeeUe, SkeÀ efJeÞeeceie=n, SkeÀ keÀe@uespe efkebÀJee SkeÀ efJeÐeeHeerþ meg×e SkeÀ meceepe
nesT MekeÀlees. ³ee iees<ìer ceeCetme DeeefCe l³ee®es meeceeefpekeÀ JeeleeJejCe ³ee®es Yeeie Deens. ceeveJeeb®³ee
JesieJesieUîee ieìele l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeele meceepeerkeÀjCe Ie[tve ³ess DeeefC e les SkeÀceskeÀebvee
ÒeYeeefJele keÀjleele.
`ceeCetme DeeefCe l³eeb®es He³ee&JejCe ³eeb®³ee SkeÀceskeÀebceOeerue mebyebOeele l³eeb®ee DeY³eeme' DeMeer ner
meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee kesÀueer peeT MekeÀles.
[bkeÀvevegmeej `meceepeMeem$e cnCepes J³e keÌleeR®³ee megmebJeeoeb®³ee Òeef¬eÀ³es®ee Meem$eer³e
DeY³eeme.'munotes.in

Page 58

58F.ìer. neruej vegmeej `meesefMeDee@uee@peer cnCepes J³ekeÌleer DeeefCe l³eeb®es Jele&ve ³eeceOeerue mebyebOe,
l³eeb®ee SkeÀceskeÀebMeer Demeuesuee meboYe& DeeefCe l³eeb®es mebIeìve les p³ee DeeoMee&Üejs efveefce&le keÀjleele
l³ee®ee DeY³eeme nes³e.' DeMeeÒekeÀejs meceepeMeem$e ns cegK³elJeskeÀ©ve meeceeefpekeÀ mebyebOeeMeer pegUuesues
Deens. les meceepeeleerue ueeskeÀebceO³es Demeuesu³ee megmebJeeoeb®ee DeY³eeme keÀjles. meeceeefpekeÀ mebyeb Oeeb®³ee
peeUîeeuee meceepe cnCeleele. meceepeMeem$ee®ee cegK³e peesj ne ceeveJee®³ee meeceeefpekeÀ mebyebOeeJej Deens
lees ieìeceOeerue ceeveJeer Jele&CetkeÀer®ee Meem$eer³e DeY³eeme Deens. ns ueeskeÀ HejmHejebMeer keÀmee mebJeeo
meeOeleele, ieì J³ekeÌlee ruee keÀmee ÒeYeeefJele keÀjlees DeeefCe J³ekeÌleer ieìeuee keÀMeer ÒeYeeefJele keÀjles ns
peeCetve IesC³eele meceepeMeem$e%eebvee peemle ª®eer Deens. ³ee iees<ìer keÀe³ee&Jej keÀmee ÒeYeeJe ìekeÀleele
DeeefCe J³ekeÌleer®³ee J³ekeÌleercelJe efJekeÀemeele k eÀmes yeoue Ie[Jetve DeeCeleele ns mHe<ì keÀjC³ee®ee SkeÀ
Òe³elve meceepeMeem$e keÀjles.
meceepeMeem$e ns p³ee meeceeefpekeÀ peieele DeeHeCe jenlees DeeefCe pes DeeHeu³ee peerJeveeuee
DeekeÀej osles l³ee®es DeekeÀueve keÀjC³eeme ceole keÀjles les DeeHeu ³ee mJele:uee DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs
mecepetve IesC³eeme ceole keÀjles keÀejCe les meeceeefpekeÀ peie DeeHeueer efJe®eejmejCeer, peeCeerJe, ke=Àleer ³eeb®³ee
ÒekeÀejeJej keÀmee ÒeYeeJe keÀjles ³ee®eer leHeemeCeer keÀjles. meceepeMeem$e ns mecem³eeb® eer GkeÀue keÀjle veener
Hejbleg ueeskeÀeb ®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer ceeefnleer ieesUe keÀjC³eeme ceole keÀjles. les SkeÀ osKeeJee
(peeieeflekeÀ ¢M³e) ÒeOeeve keÀjles. peiee®³ee ¢M³eeuee meeceeefpekeÀ osKeeJee mebyeesOeues peeles. l³eeÜejs
meeceeef pekeÀ mebyebOe, efJeefJeOe mebmke=Àleer DeeefCe meeceeefpekeÀ mebmLee p³ee DeeHeues peerJeve DeeefCe ceeveJeer
Feflenemeeuee DeekeÀej osleele ³eeefJe5.2.2 efMe#eCe meceepeMeem$ee®ee DeLe&
Lees[ke̳eele, e fMe#eCe meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee ner `efMe#eCe Je meceepeeleerue mebyebOeeb®ee
DeY³eeme' DeMeer kesÀueer peeles. ne Mew#eefCekeÀ mebmLesceOeerue meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³eeb®ee leHeeme Deens.
DeesìdìeJesvegmeej (1962) ne SkeÀ meeceeefpekeÀ DeY³eeme Deens D eeefCe l³ee®³ee HeodOeleer Jew%eeefvekeÀ
Demeu³eeves leer meceepeMeem$ee®eer MeeKee Deens.
Heerìj nsje@u[ (1968) efMe#eCe meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes keÀjleele, `ceeveJeer
meceepee®ee Giece, mebIeìvee, mebmLee DeeefCe efJekeÀeme ³eeb®ee DeY³eeme cnCepes efMe#eCe meceepeMeem$e.' ne
¢<ìerkeÀesve meceepe DeeefCe mebmLee keÀMee efJekeÀefmele Peeu³ee les mHe<ì keÀjlees. les meceepeeleerue lemes®e
meceepe Je Flej mebmLeebceOeerue megmebJeeoeb®ee DeY³eeme keÀjles.
Sefceue [ke&Ànerce efMe#eCe meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒecees keÀjleele `meceepeMeem$eer³e
¢ef<ìkeÀesvee®ee SkeÀ He×leMeerj DeY³eeme.' ne osKeeJee peiee®ee Demelees. lees DeeHeu³eeuee meeceeefpekeÀ
peerJevee®eer SkeÀ veJeerve ¢<ìer Òeoeve keÀjlees. ogmeN³ee Meyoele meebiee³ e®es cnCepes lees DeeHeu³eeuee ueeskeÀ pes
keÀjleele les keÀe keÀjleele pemes KeeCes, yeesueCes Je Flej yejs®e keÀener les MeesOeC³eeme ceole keÀjlees.
[ke&Ànerceves Heg{s meebefieleues keÀer efMe#eCe meceepeMeem$e cnCepes efMe#eCee®ee DeY³eeme. efMe#eCe H e×leer®³ee
DeekeÀueveemeeþer l³eeves meceepeMeem$eer³e ¢<ìerkeÀesve JeeHejuee. l³eebveer DeMeer keÀuHevee ceeb[ueer keÀer
efMe#eCee®ee DeY³eeme ne meeceeefpekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve kesÀuee peeJee p³eecegUs efJeÐeeL³ee¥vee efMe#eCe
meceepeMeem$e mecepeC³eeme ceole nesF&ue.munotes.in

Page 59

59efMe#eCe meceepeMeem$eele DeeHeCe efMe#eCee®³ee mecem³ee nîee meeceeefpekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve
mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. meceepee®eer DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe
meebmke=ÀeflekeÀ yeUs ³eeb®³e eMeer mebyebefOele DeeefCe p³eele les keÀe³e& keÀjleele l³ee Mew#eefCekeÀ O³es³es, He×leer,
mebmLee, ÒeMeemeve DeeefCe DeY³eeme¬eÀce ³eeb®³eeMeer mebyebefOele Deens. peesHe³e¥le J³eeqkeÌleiele efMe#eCee®ee mebyebOe
Deens, efMe#eCe meceepeMeem$e ns J³eeqkeÌ leceÊJe efJekeÀemeeJejerue meeceeefpekeÀ peerJeve DeeefCe meeceeefpekeÀ
mebyebOeeb®³ee ÒeYeeJeeJej peesj osles. efMe#eCe meceepeMeem$e ns Mew#eefCekeÀ mebmLeeb®³ee meeceeefpekeÀ HewuetbJej
peesj osles. ³esCeeN³ee mecem³ee nîee Mew#eefCekeÀ ke=ÀleeR®³ee mec em³ee vemeleele lej l³ee cegK³elJeskeÀ©ve
meceepeMeem$ee®³ee mecem³ee Demeleele. cnCetve®e efMe#eCe meceepeMeem$ee®es mHe<ìerkeÀjCe Demes efoues peeT
MekeÀles keÀer, Mew#eefCekeÀ He×leerle meceeefJe<ì meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee DeeefCe meeceeefpekeÀ vecegv³e eb®es Meem$eer³e
efJeMuesÒeYeeefJele keÀjles. l³ee®ee ne DeY³eeme Deens. les cegK³elJes keÀ©ve efMe#eCe #es$eeleerue meeceeefpekeÀ
mecem³eeb Jej ue#e keWÀefêle keÀjles.
5.2.3 efMe#eCe meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer :
efMe#eCe meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer KetHe efJemle=le Deens DeeefCe l³eele Keeueerue #es$es ³esleele -
meceepe, mebmke=Àleer, mecegn, Jeie&, He³ee&JejCe, meeceeefpekeÀjCe, Debleie &lekeÀjCe, efveJeeme, SkeÀerkeÀjCe,
meebmke=ÀeflekeÀ Deblej, GHemeebmke=ÀeflekeÀ opee&, YetefcekeÀe DeeefCe Flej DeMee meJe&meeOeejCe mebkeÀuHeveebMeer
l³ee®ee mebyebOe Deens.
lemes®e les SkegÀCe®e meeceeefpekeÀ He×leer DeeefCe MeeUs®ee met#ce meceepe pem es DeO³e³eve, ÒeJeen,
DeY³eeme¬eÀce ³eeb®es mebIeìve, jep³e, meeceeefpekeÀ yeU, meebmke=ÀeflekeÀ yeoue, YetefcekeÀe j®eves®³ee
efJeefJeOe mecem³ee, YetefcekeÀe efJeMues³ee®ee mebyebOe efJeefJeOe YeewieesefuekeÀ DeeefCe JeebefMekeÀ meboYee&leerue, Mew#eefCekeÀ HeefjefmLeleeR®³ee
efJeMuesDeeefoJeemeer #es$es, osMee®es / peiee®es efJeefJeOe Yeeie ³eeleerue Mew#eefCe keÀ HeefjefmLeleer.
³eecegUs DeeHeu³eeuee JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer yegdef×ceÊee Demeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀJeC³eeleerue
JesieJesieUîee Mew#eefCe He×leeR®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee mecepeC³eeme ceole nesles.
efJeÐeeL³ee¥vee Òeoeve kesÀu³ee peeCee N³ee efMe#eCee®³ee ÒekeÀejeJejerue DeLe&J³eJemLes®³ee HeefjCeecee®ee les
DeY³eeme keÀjles. Goe. IB, ICSE, CBSE, SSC yees[& mebmLeeble efoues peeCeejs efMe#eCe.
³eecegUs DeeHeu³eeuee efJeefJeOe meeceeefpekeÀ mebmLee pemes kegÀìgbye, MeeUe l³eeb®³ee efJeÐee L³ee¥Jej nesCeeje
HeefjCeece DeY³eemeC³eeme ceole nesles.
les meeceeefpekeÀ Jeie&, mebmke=Àleer, Yee³eeceOeerue mebyebOee®ee DeY³eeme keÀjles.
les efJeÐeeL³ee¥®³ee J³ekeÌleerceÊJee Jej MeeUs®eer YetefcekeÀe Je j®evee, efceb$eceb[UeR®ee ÒeYeeJe ³eeb®ee DeY³eeme
keÀjles.
les JebMeJeeo, peeleer³e Jeeo, efuebieYeso F. mecem³eeb®³ee DeekeÀueveele ceole keÀjles.
les efJeÐeeL³ee¥®³ee meceeefvekeÀjCeele MeeUeb®³ee YetefcekesÀ®ee DeY³eeme k eÀjles.munotes.in

Page 60

60je<ì^er³e Sske̳e, Deeblejje<ì^er³e peeCe, Jew%eeefvekeÀ ÒeJe=Êeer®es ®ewlev³e, peeieeflekeÀerkeÀjCe ³eeb®ee
efJeÐeeL³ee¥ceO³es efJekeÀeme keÀjC³ee®ee ceeie& meg®eJeles.
les efMe#eCeeleerue efJeefJeOe efme×ebleeb®³ee ³eespevee, mebIeìve DeeefCe G He³eespeveeMeer mebyebefOele mebMeesOeve
DeY³eemeeuee Òeeslmeenve osles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe.1 meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee efuene.
Òe.2 efMe#eCe meceepeMeem$ee®ee DeLe& mHe<ì keÀje.
Òe.3 efMe#eCe meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer meebiee.
5.3 efMe#eCe meceepeMeem$e DeeefCe Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ³eeceOeerue HeÀjkeÀ
5.3.1 Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®ee DeLe& :
efMe#eCe meceepeMeem$e DeeefCe Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ³eebceOeerue HeÀjkeÀ mecepetve IesC³e eDeeOeer
DeeHeCe ÒeLece Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®ee DeLe& mecepetve IesTve.
Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e cnCepes meceepeMeem$ee®eer meJe&meeOeejCe lellJes Je MeesOe ³eeb®es
efMe#eCee®es ÒeMeemeve Je Òeef¬eÀ³ee ³eeb®³eeMeer GHe³eespeve nes³e.munotes.in

Page 61

61Sefceue [ke&Àefnce ns Heefnues J³ekeÌleer nesles p³eebveer efMe#eCeeuee meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesvee®eer
iejpe oMe&efJeueer. l³eebveer ceeveues keÀer ’efMe#eCe ns ceguele: JewefMe<ìîes Je l³ee®³ee keÀe³ee&le meeceeefpekeÀ Deens
DeeefCe ³ee®ee®e HeefjCeece cnCe tve efMe#eCee®ee efme×eble ne Flej kegÀþu³eener Meem$eeHes#ee meceepeMeem$eeMeer
DeefOekeÀ mebyebefOele Deens.“ l³eebveer peesj osTve meebefieleues keÀer, ’efMe#eCe ner efmLej yeeye vemetve ®eue
DeeefCe melele yeoueleer Òeef¬eÀ³ee Deens. Òel³eskeÀ meceepee ®³ee mJele:®³ee DeMee meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ
iejpee Demeleele, p³ee HetCe& keÀjC³eemeeþer efMe#eCee®eer iejpe Demeles. ³ee iejpee melele yeouele
Demeu³eeves efMe#eCemeg×e yeouee³euee nJes. DeMee ÒekeÀejs meceepe ne meceepeeb®³ee iejpeeb®es meceeOev e keÀ©
MekeÀCeeN³ee efMe#eCee®ee ÒekeÀej þjefJeC³eele cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. J³eeK³esvegmeej Mew#eefCekeÀ
meceepeMeem$e cnCepes `efMe#eCee®ee DeY³eeme meceepeMeem$eer³eefjl³ee keÀjCeejer MeeKee.' ³eemeeþer DeeOeej
cnCepes les efMe#eCeeuee meeceeefpekeÀ k eÀe³e& Je meeceeefpekeÀ ¢<ìîee þjefJeueer peeCeejer SkeÀ meeceeefpekeÀ
JemlegefmLeleer, SkeÀ Òeef¬eÀ³ee DeeefCe SkeÀ mebmLee cnCetve DeesUKeles. efMe#ekeÀebvee l³eeb®³ee YeeJeer keÀe³ee&meeþer
le³eej keÀjCeejer SkeÀ MeeKee cnCetve leer efJekeÀefmele Peeuee r.“
Deesìdìe®es Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®es JeCe&ve Heg{erueÒeceeCes keÀjleele.
’Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ns ³ee ceev³elesHeemetve meg© nesles keÀer efMe#eCe ner meceepeele ®eeuet
DemeCeejer ke=Àleer Deens DeeefCe l³ee®es O³es³e DeeefCe He×leer ³ee p³ee meceepeele Ie[tve ³esleele l³ee
meceepee®³ee mJeªHeeJej DeJeuebyetve Demeleele.“
Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®es pevekeÀ pee@pe& Hesves ³eeb®³eevegmeej, ’Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ns
Demes Meem$e Deens pes l³ee®ee efJekeÀeme DeeefCe yeouel³ee keÀe³ ee&le Mew#eefCekeÀ He×leeRMeer mebyebefOele mebmLee,
ieì meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee ³eeb®es JeCe&ve keÀjles Je mHe<ìerkeÀjCe osles.“ l³eebveer efMe#eCe Je meecetefnkeÀ
peerJevee®ee SkeÀceskeÀebJej nesCeeje ÒeYeeJe Je HeefjCeece ³eeb®eer ®e®ee& kesÀueer Deeef Ce l³ee meJe& meeceeefpekeÀ
ÒeYeeJeeb®ee DeY³eeme keÀjC³eeJej peesj efouee pes ceeveJee®³ee Jee{ Je efJekeÀemeele ceeveJeeuee ÒeYeeefJele
keÀjleele.
Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ns Mew#eefCekeÀ ke=ÀleeR®³ee ³eespeveele DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ He×leeR®³ ee
efJekeÀemeele ³ee ³eespeveeb®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer meceepeMeem$eer³e mebMeesOeveeb®³ee efvekeÀjles. Meww#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®es cegK³e O³es³e ns meeceeefpekeÀ megmebJeeoe®ee DeY³eeme keÀjCes Deens. les
efMe#eCee®³ee iejpee HetCe& keÀjCeeN³ee meJe& meeceeefpekeÀ ke=Àleer, ceeveJeer, ieì, meeceeefpekeÀ mebmLee Je
SpevmeeR®ee DeY³eeme keÀjles.
ÖeÀeefvmeme ye´eeGve ³eebveer Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee kesÀueer keÀer DeMeer MeeKee peer
efMe#eCee®³ee Òeef¬eÀ³esuee meceepeMeem$ee®eer meJe&meeOeejCe leÊJes DeeefCe MeesOe Òe³egkeÌle keÀjles. les
meceepeMeem$eer³e leÊJes Je He×leeR®es Mew#eefCekeÀ He×leerleerue mecem³eeb®³ee GkeÀueeRMeer Demeuesues GHe³eespeve
Deens.
5.3.2 efMe#eCe meceepeMeem$e DeeefCe Mew#eefCekeÀ m eceepeMeem$e ³eeceOeerue HeÀjkeÀ :
`efMe#eCe meceepeMeem$e' DeeefCe `Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e' ³ee meb%ee efJeÐeeMeeKesle JesieJesieUs
¢ef<ìkeÀesve cnCetve JeeHeju³ee peeleele. ³ee oesve meb%eeb®ee JeeHej le%eeb®³ee HemebleerJej DeJeuebyetve Demelees.
Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e Demees keÀer efMe#eCe meceepeMeem$e cegK³e peesj DeeefCe mebyebOe ne Depegvemeg×e
efMe#eCeeJej Deens.munotes.in

Page 62

62Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ns meceepeMeem$ee®eer meJe&meeOeejCe leÊJes Je MeesOe ³eeb®es efMe#eCee®es
ÒeMeemeve Je Òeef¬eÀ³eeb Meer Demeuesues GHe³eespeve Deens. ne ¢ef<ìkeÀesve cnCepes meceepeMeem$ee®es efMe#eCee®³ee
mebmLeebMeer SkeÀ JesieUs meeceeefpekeÀ SkeÀkeÀ cnCetve Demeuesues GHe³eespeve Deens. DeeefCe efMe#eCeMeem$e
cnCepes Mew#eefCekeÀ mebmLeebceOeerue iegbleuesu³ee mece epeMeem$eer³e Òeef¬eÀ³eeb®es efJeMuesmebmLeeceOeerue DeY³eemeeuee ÒekeÀoeKeJeles.
efMe#eCe meceepeMeem$e ns meJe&meeOeejCe keÀuHevee pemes m Jele: meceepe, mebmke=Àleer, mecegoe³e,
Jeie&, He³ee&JejCe, meceepeerkeÀjCe, Debleie&lekeÀjCe, Jemeenle, SkeÀerkeÀjCe, meebmke=ÀeflekeÀ Deblej,
GHemebmke=Àleer, opee&, YetefcekeÀe F. ³eeb®³eeMeer mebyebefOele Deens. ³eeceO³es Depegve Heg{erue iees<ìer meec eeJeleele -
efMe#eCeeJejerue jepekeÀejCe Je DeLe&J³eJemLes®ee HeefjCeece, Mew#eefCekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ yeoueebJej HeefjCeece
keÀjCeejs meeceeefpekeÀ yeues DeeefCe efveM®e³ekesÀ; Mew#eefCekeÀ Òeef¬eÀ³esle meceeefJe<ì nesCeeN³ee meeceeefpekeÀ
mebmLee, Sk etÀCe®e meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®³ee meboYee&le YetefcekeÀe j®evee Je YetefcekeÀe efJeMuesmecem³ee DeeefCe MeeUs®ee met#ce meceepe; MeeUe cnCepes SkeÀ DeewHe®eeefjkeÀ mebIeìvee cnCetve yeefIeleueer
peeles p³eele DeO³e³eve Je ÒeJeen eb®es DeefOekeÀej, efveJe[, mebIeìve Demes cegodos ³esleele; meeceeefpekeÀ Jeie&,
mebmke=Àleer Je YeeMew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®eer DeeJneves ner efMe#eCee®³ee #es$eelet ve Iesleueer peeleele. Mew#eefCekeÀ
meceepeMeem$e ns meceepee®³ee JesieJesieUîee IeìkeÀeb®es J³ekeÌleerMeer Demeuesu³ee megmebJeeoe®³ee cenÊJeeJej
ÒekeÀeMe ìekeÀles. les efMe#eCee®³ee ceeO³eceeÜejs meceepee®³ee ÒeieleerJej peesjs osles. les Heg{erue ÒeMvee b®eer
Gllejs ÐeeJe³ee®ee Òe³elve keÀjles -cegueebvee keÀesCel³ee ÒekeÀej®es efMe#eCe ÐeeJes? DeY³eeme¬eÀce keÀe³e
DemeeJee? cegues DeHejeOeer keÀe yeveleele? les DeMee mebmLee, mebIeìvee DeeefCe meeceeefpekeÀ megmebJeeoebJej
ÒekeÀeMe ìekeÀles p³ee Mew#eef CekeÀ Òeef¬eÀ³esle cenÊJee®³ee Deensle. les Mew#eefCekeÀ megmebJeeoe®eee JeeHej keÀjles pes
J³ekeÌleer®³ee J³ekeÌleerceÊJe efJekeÀemeele ceole keÀjles pesCeskeÀ©ve lees SkeÀ ®eebieuee meeceeefpekeÀ J³ekeÌleer yevesue.
Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ns efMe# ekeÀebvee l³eeb®³ee YeeJeer keÀe³ee&me le³eej keÀjC³eemeeþer DeejsefKele
kesÀuesueer SkeÀ efJeÐeeMeeKee cnCetve efJekeÀefmele Peeueer. les Mew#eefCekeÀ ke=ÀleeR®³ee ³eespeveeble DeeefCe
HeefjCeecekeÀejkeÀ He×leeR®³ee efJekeÀemeele ³ee ³eespeveeb®³ee Debceu eyepeeJeCeermeeþer meceepeMeem$eer³e
mebMeesOeveeb®³ee efvepeer DeewHe®eeefjkeÀ efkebÀJee DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe HeefjefmLeleerle J³ekeÌleeRceOeerue megmebJeeoe ®³ee
efJeMuesDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe.1 Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e cnCepes keÀe³e?munotes.in

Page 63

63Òe.2 efMe#eCe meceepeMeem$e Je Mew#eefCekeÀ meceepeMeem $e ³eeleerue HeÀjkeÀ meebiee.
5.4 Meeblelee efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee DeeefCe Meeblelee efMe#eCee®eer O³es³es
5.4.1 Meebleles®eer mebkeÀuHevee :
Òel³eskeÀe®³ee peerJeveele Meeblelee DeefleMe³e cenÊJee®eer Deens ner SkeÀ peeieeflekeÀ mebkeÀ uHevee Deens
DeeefCe DeeHeues peerJeve Meebleleece³e ceeiee&ves Heg{s peeC³eemeeþer DeeHeu³ee Òel³eskeÀeuee Meeblelesves HeefjHetCe&
nesC³ee®eer iejpe Deens. efleuee ceeveJeles®³ee G®®e cetu³eebHewkeÀer SkeÀ ceeveues peeles keÀejCe DeeHeCe
pevceeHeemetve c e=l³etHe³e¥le efleuee Ûo³eele peleve keÀjlees. Demes Demeues lejer Meebleles®³ee DeLee&Jej SkeÀcele
nesle veener.
Meebleles®eer J³eeK³ee Heefnu³eeboe HeÀkeÌle ’³eg× efkebÀJee Òel³e#e efnbmes®ee DeYeeJe DeMeer kesÀueer
iesueer.“ ³ee®ee®e meeOee DeLe& cnC epes ³eg× efkebÀJee YeeweflekeÀ efnbmes®ee HeefjCeece cnCetve IesCeejs ce=l³et Je
efJeveeMe Je efJeveeMee®ee DeYeeJe nes³e. ³eeuee®e mekeÀejelcekeÀ Meeblelee cnìues peeles.
Hejbleg Meeblelee cnCepes vekeÌkeÀer®e ³eeHes#ee DeefOekeÀ Deens. ³ee®ee DeLe& c nCepes HeÀ keÌle ³eg×e®ee
DeYeeJe veJns lej meJe& ÒekeÀej®³ee efnbmee, pemes Del³eble ieefjyeer, GHeemeceej, ìeUlee ³esC³eepeesies Deepeej
DeuHemebK³ee ieìeefJe©× YesoYeeJe, Yeeb[Ce les ns, MeesDeeefC e Flej ³eeb®ee meg×e DeYeeJe nJee. Meeblelee ner DeMee efnbmekeÀ meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeele efceUJeueer
peeJet MekeÀle veener keÀejCe les efnbmeskeÀ[s IesTve peeles. ®eebieu³ee peerJeveemeeþer De[LeUe þjCeeN³ee DeMee
meJe& IeìkeÀeb®³ee DeYeeJeeuee vekeÀe jelcekeÀ Meeblelee cnìues peeT MekeÀles.
DeMeeÒekeÀejs Meeblelee cnCepes J³ekeÌleeriele efkebÀJee Òel³e#e efnbmes®ee DeYeeJe cnCepes®e mekeÀejelcekeÀ
Meeblelee DeeefCe meeceeefpekeÀ v³ee³e DeeefCe meceeveles®es meeefvveO³e Je mebj®eveelcekeÀ efkebÀJee D eÒel³e#e efnbmes®ee
DeYeeJe cnCepes®e vekeÀejelcekeÀ Meeblelee Demes oesvner nes³e.
ef[keÌuejsMeve De@v[ Òeesûe@ce Dee@HeÀ De@keÌMeve Dee@HeÀ keÀu®ej Dee@HeÀ efHeme pevejue DemeWyueer
efjPeesuetMeve.
A/53/243, 1999 vegmeej, ’Meeblelee cnCepes HeÀkeÌle Yeeb[Ce les l³eeb®ee DeYeeJe vemetve
l³eemeeþer l³eeuee SkeÀ efJeOee³ekeÀ, ®eue menYeeiee®eer Òe¬eÀer³ee iejpes®eer Deens pesLes mebJeeoeuee Gllespeve
efoues peeles DeeefCe Yeeb[Ce lebìs ns HejmHej mecepe DeeefCe menkeÀe³ee&®³ee YeeJevesletve mees[efJeues peeles.“munotes.in

Page 64

64’Meeblelee ner DeMeer ÒeJe=Êeer Deens peer ueeskeÀ HejmHejebMeer p³ee He×leerves yeesueleele, SskeÀleele
DeeefCe mebJeeo meeOeleele l³ee®³ee SkeÀesH³eeuee DeeefCe SkeÀceskeÀebvee peKeceer keÀjCes neveer Heesn®eJeCes efkebÀJee
ve<ì keÀjC³ee®³ee ke =ÀleeRvee veeGceso keÀjles.“ (yes DeeefCe ìve&j 1995)
Meeblelee ner meJe&meceeJesMekeÀ mebkeÀuHevee Deens cnCetve Meebleles®eer meJe&ceev³e J³eeK³ee MeesOeCes
keÀefþCe Deens. leer p³ee meboYee&le efJe®eejele Iesleueer peeles l³eeJej DeJeuebyetve Demeles. Jej ®eef®e&uesueer
Òel³eskeÀ J³eeK³ee ner efle®³ee mJele:®³ee meboYee&le mel³e Deens. Òel³eskeÀer®ee mJele:®ee Demee DeLe& Deens l³ee
meJee¥vee SkeÀ$e kesÀues peeT MekeÀles DeeefCe Meebleles®ee SkeÀ meceûe DeLe& DeeHeu³eeuee efceUt MekeÀlees.
DeMeeÒekeÀejs Meebleles®³ee DeLee&®es meJe& jbie leerve cegK³e m$eesleeb®³ee Debleie&le ³esT MekeÀleele.
1) Debleie&le Meeblelee : ner Meeblelee cnCepes mJele:ceOeerue Meeblelee, ®eebieues Deejesi³e DeeefCe Debleie&le
mebIeYeeJevee, keÀCeJe DeeefCe keÀues®es keÀewlegkeÀ ³eeb®eer peeCe nes³e.
2) meeceeefpekeÀ Meeblelee : ner Meeblelee cnCepes meJe& mlejeJejerue ceeveJeer mebyebOeeHeemetve efvecee&Ce nesCeeje
SkeÀesHee nes³e. leer cnCepes Yeeb[Ce efvejekeÀjCe, Òesce, cew$eer, yebOetYeeJe, meb³ece, ueeskeÀMeener, mecegoe³eyeebOeCeer
ceeveJeer DeefOekeÀej DeeefCe veweflekeÀlee.
3) efvemeiee&Meer Demeuesueer Meeblelee vewmeefie&keÀ JeeleeJejCe DeeefCe Oejleer ceeles Meer Demeuesuee SkeÀesHee cnCepes
ner Meeblelee nes³e. efvemeiee&Meer Demeuesueer Meeblelee ner He³ee&JejCe DeeefCe HeefjmebmLes®ee Nneme Je Mees³eeÜejs efle®³ee Òeefle<þs®es GuuebIeve LeebyeefJeCes oMe&efJeles.
Deeke=Àleer 5.1 Meebleles®es ñeesle
Meebleles®ee ne meceûe DeLe& ne l³ee®³ee Keb[erle DeLee&Hes#ee DeefOekeÀ GHe³eesieer Deens.
5.4.2 Meeblelee efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee :
Meeblelee efMe#eCeemeejK³ee keÀener IeìkeÀebefMeJee³e kegÀþueerner efMe#eCe He×leer ner HetCe& nesT
MekeÀle veene r. ³eeceO³es veweflekeÀ cegu³es efkebÀJee ueeskeÀMeener veeieefjkeÀlJe efkebÀJee peeieeflekeÀ efMe#eCeemeejKesmunotes.in

Page 65

65ÒekeÀej ³esT MekeÀleele. Meeblelee efMe#eCee®es efYevvelJe oMe&keÀ JewefMe<ìîe cnCepes ceeveJeer efnbmes®³ee
mecem³esJejerue l³ee®ee peesj nes³e. Lees[ke̳eele cnCepes Meeblelee efMe#eCee®eer J³eeK³ee ceeveJeer efnbmes®³ee
mecem³esuee efouesuee Mew#eefCekeÀ Òeeflemeeo DeMeer kesÀueer peeT MekeÀles. ³ee®eer Heg{erue cegueYetle JewefMe<ìîes
Deensle. l³ee®ee GÎsMe meceepeeleerue efnbmesves cegueeb®³ee ceveeJej nesCeeje HeefjCeece jesKeCes ne Deens. les
l³eebvee DeeJeM³ekeÀ %eeve ÒeJe=Êeer DeeefCe keÀewMeu³eeves yeUkeÀì keÀ©ve SkeÀ Meebleleece³e peie yeebOeCeermeeþer
le³eej keÀjles. les cegueebvee MeeUsleerue DeO³e³eve DeO³eeHeveeÜejs ceeveJelee efMekeÀ efJeles.
Heg{s keÀener Meeblelee efMe#eCee®³ee J³eeK³ee efouesu³ee Deensle.
Meeblelee efMe#eCe cnCepes peeieeflekeÀ DeeefCe je<ì^er³e mlejeHeemetve les mLeeefvekeÀ DeeefCe
J³eeqkeÌleiele mLejeHeemetve®³ee Yeeb[Ces DeeefCe efnbmes®³ee mecem³eeb®³ee Òe eflemeeoe®ee SkeÀ Òe³elve Deens. les
cnCepes DeefOekeÀ v³ee³e DeeefCe MeeMJele YeefJe<³e efvecee&Ce keÀjC³ee®es ceeie& MeesOeC³ee efJe[er. ueQie (1978)
Meeblelee efMe#eCe meceûe Deens les HeejbHeeefjkeÀ ceeveJeer cetu³eele KeesueJej ª leuesu³ee ®eewkeÀìerleerue
cegueeb®eer YeeweflekeÀ, YeeJeefvekeÀ, yeewef×keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ Jee{ meeceeJeles leer Òesce, keÀCeJe, efJeMJeeme,
ÒeeceeefCekeÀHeCee, menkeÀe³e& DeeefCe ceeveJeer kegÀìtbye Je DeeHeu³ee nîee megboj ûeneJejerue meJe& peerJ eveeyeÎue
Demeuesueer Þe×e ³ee iees<ìer efMekeÀefJeCeeN³ee lelJe%eeveeJej DeeOeeefjle Deensle.
³egefvemesHeÀ ceOeerue Meeblelee efMe#eCee®ee DeLe& cnCepes, ’cegues, leªCe DeeefCe Òeew{ ³eeb®³eeceO³es
Jele&CegkeÀefJecegu³eebvee ®eeuevee osC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee peer l³eebvee GIe[ DeeefCe mebj®eveelcekeÀ Yeeb[Celebìe DeeefCe efnbmesuee
DeìkeÀeJe keÀjC³eeme; Yeeb[Ces Meebleleece³e ceeiee&ves mees[efJeC³eeme; D eeefCe J³eeqkeÌle Debleie&le, J³ekeÌleer
J³ekeÌleeRceOeerue, ieìebceOeerue, je<ì^er³e efkebÀJee Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue DeMee kegÀþu³eener Meeblelesmeeþer
DevegketÀue HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjC³eeme me#ece yeveJeles.“
DeMeeÒekeÀejs DeeHeCe yeN ³ee®e J³eeK³ee Heeefnu³ee p³ee Meeblelee efMe#eCeeJej DeMeer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee
cnCetve ÒekeÀeMe ìekeÀuesuee Deens. peer efMekeÀCeejebceO³es %eeve, keÀewMeu³e, ¢<ìerkeÀesve DeeefCe cetu³es
efJekeÀefmele keÀjleele, peer Jele&CegkeÀefJemecem³ee neleUC³eeme me#ece yeveJeles DeeefCe Meebleleece³e peerJeveekeÀ[s IesTve peeles.
Meeblelee efMe#eCe cnCepes MeeblelesefJeefMekeÀCes cnCepes Meeblelesmeeþer keÀMee®es ³eesieoeve ueeieles, leer keÀMeeves ve<ì nesles, ³eg×ekeÀ[s ceeie&¬eÀceCe
keÀMeeves nesles, Òel³eskeÀ mlejeJejerue Meeblelee cnCepes keÀe³e DeeefCe ³eele ceePeer YetefcekeÀe keÀe³e? ³eeefJe%eeve DeeefCe mecepe efceUefJeCes. Meeblelesmeeþer efMekeÀCes cnCepes Meeblelesle ³eesieoeve osC³eemeeþer DeeefCe leer
efìkeÀJeC³eeme ceole keÀjC³eemeeþer SKeeÐeeuee iejpes®³ee Demeuesu³ee keÀewMeu³es, ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe cegu³es
efMekeÀCes. Goe. l³ee®ee DeLe& efnbmes® ³ee DeeOeejeefMeJee³e Yeeb[Ces neleeUCes efMekeÀCes, me=peveMeerueHeCes
efJe®eej keÀjCes efMekeÀCes, ke=ÀleerMeerue DeefnbmeelcekeÀ He×leer JeeHeje³euee efMekeÀCes, efkebÀJee meebmke=ÀeflekeÀ
HeÀjkeÀebMeer efJeOee³ekeÀ He×leerves pegUJetve IesCes efMekeÀCe s.munotes.in

Page 66

66Jejerue J³eeK³eebJe©ve DeeHeCe cnCet MekeÀlees keÀer Meeblelee efMe#eCe ns meceûe Dele:efJeDeens, pes Meeblelesmeeþer %eeve, keÀewMeu³es, ¢<ìerkeÀesve DeeefCe cegu³eebvee Òeeslmeenve osC³ee®ee Òe³elve keÀjles,
les cnCepes ceeveJeer efnbmes ®³ee mecem³esuee efouesuee Mew#eefCekeÀ Òeeflemeeo Deens. Deepe®³ee peiee®³ee
DeeJnebveevee leeW[ osC³eemeeþer DeeefCe Yeeb[Ces DeefnbmekeÀ He×leerves mees[JeC³eemeeþer SKeeÐeeves DeeJeM³ekeÀ
keÀewMeu³es pemes mecem³ee efvejekeÀjCe, efveCee&³ekeÀ efJe®eejm ejCeer, efveCe&³e IesC³ee®eer #ecelee, HeefjCeecekeÀejkeÀ
mebJeeo, Yeeb[Jeue efvejekeÀjCe Fl³eeoer DeeefCe DeeJeM³ekeÀ lelJes pemes mJeeefYeceeve peerJeve DeeefCe
efvemeiee&yeÎue Deeoj meb³ece, keÀªCee, Òesce, menkeÀe³e& Fl³eeoer iees<ìer mebHeeove keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
Meeblelee efMe#eCe ns DeMeer G®®e ceeveJeer cetu³es ªpeefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles DeeefCe SkeÀ veJeerve ¢ef<ìkeÀesve
DeeefCe SkeÀ Jele&CetkeÀ efJeDeens. l³ee®ee GÎsMe Meebleles®eer SkeÀ mebmke=Àleer GYeejCes ne Deens. p³eeÜejs mebHetCe& ceeveJe peeleeruee
HeÀe³eoe nesF&ue.
5.4.3 Meeblelee efMe#eCee®eer O³es³es :
Meeblelee efMe#eCee®es SketÀCe O³es³e cnCepes Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&uee Meebl elee efvecee&les yeveJeC³eemeeþer
efMeef#ele keÀjCes DeeefCe Meebleles®³ee mebmke=ÀleerJej DeeOeeefjle megmebmke=Àle peie efveefce&le keÀjC³eeÒeleer l³eeb®eer
yeg×er, mebYeeJ³elee, #ecelee DeeefCe Gpee& JeeHejCes.
1994 ceO³es efpevesJne ³esLes Yejuesu³e e efMe#eCe Deeblejje<ì^er³e HeefjIees1)Òel³eskeÀ J³ekeÌleerle JewefMJekeÀ cetu³eeb®eer peeCe efJekeÀmeerle keÀjCes.
2)veeieefjkeÀebvee keÀþerCe DeeefCe Deefvee fM®ele HeefjefmLeleer neleeUC³eeme le³eej keÀjCes DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ
mJee³eÊelee DeeefCe peyeeyeoejermeeþer l³eebvee ³eesi³e yeveJeCes.
3)J³ekeÌleeruee efMeef#ele keÀjCes DeeefCe J³ekeÌleeR®³ee JewefJeO³elesle Demeuesu³ee cegu³eebvee DeesUKeCes DeeefCe
efmJekeÀejC³ee®eer #ecelee efJekeÀefmele keÀjCes.
4)J³ekeÌleeRceOeerue DeeefCe ueeskeÀebceOeerue Meeblelee cew$eer DeeefCe SkeÀlee cepeyetle keÀjCes.
5)J³ekeÌleeRceOeerue DeefnbmekeÀ He×leerves Yeeb[Ce, lebìe efveceg&uevee®eer #ecelee efJekeÀefmele keÀjCes.
6)J³ekeÌleeRceOeerue meÐeefmLeleer®es efJeMuesl³eeb®³ee efveCe&³e Je ke=ÀleeRJej DeeOeeefjle meeceev³e%eeve efveJe[ keÀjC³ee®eer #ecelee ªpeJeCes.
7)veeieefjkeÀebvee meebmke=ÀeflekeÀ JeejMee® ee Deeoj keÀjC³eeme DeeefCe He³ee&JejCe efJeSkeÀesH³ee®es mebj#eCe keÀjC³eeme efMekeÀefJeCes.
8)SkeÀ mebkeÀefuele DeeefCe oerIe&keÀeueerve efJekeÀemee®³ee osKeeJ³eele je<ì^er³e DeeefCe Deeblejje<ì^er³e
mlejeJejerue SkeÀesHee Je mece eveles®ee YeeJevesle ueeskeÀebvee DeeCeCes.
DeMeeÒekeÀejs Meeblelee efMe#eCe ns JesieJesieUîee ÒekeÀej®³ee efJeMeeblelee DeeefCe efMe#eCe ns neleele nele Ieeuetve peeles. les DeefYeVe Deens. meceepee®³ee ³eesi³e efJekeÀe meemeeþer
efMe#eCe He×leer ner Meebleles®³ee JewefMJekeÀ lelJeebJej DeeOeejuesueer®e nJeer DeeefCe SkeÀ meceepe ne
efMe#eCeeefMeJee³e Òeieleer keÀª MekeÀle veener.munotes.in

Page 67

67Meeblelee efMe#eCe ns Heg{erue GefÎ<ìebmen DeewHe®eeefjkeÀ DeeefCe DeveewHe®eeefjkeÀ Meeue s³e mebj®evesle
efìkeÀJeues peeT MekeÀles.
1)peieeuee SkeÀ ®eebieues DeeefCe DeefOekeÀ ceeveJeer³e efþkeÀeCe yeveJeC³eemeeþer yeoueebvee ieleer osCes.
2)peerJevee®³ee HeefjHetCe&lesmeeþer Peie[leebvee cegueebvee meene³³ekeÀ nesC³eemeeþer®eer cetu³es Je keÀe wMeu³e
efJekeÀefmele keÀjCes.
3)SkeÀ ¢M³e peeieeflekeÀ meceepe efveefce&leermeeþer Meebleles®eer SkeÀ mece=× ¢efJeÐeeL³ee¥vee ceole keÀjCes.
4)Yeeb[Celebìe keÀceer keÀjC³eeme Je ve<ì keÀjC³eemeeþer mecem³eebvee leeW[ osleebvee efJeOee³ekeÀ Je=Êeer
efvecee&Ce keÀjCes.
5)mekeÀejelcekeÀ ceeveJeer mebyebOeebvee ®eeuevee osC³eemeeþer SkeÀ efmLeleer cnCetve DeeefCe SkeÀ ef¬eÀ³eeMeerue
Òeef¬eÀ³ee cnCetve DeMee oesvner ÒekeÀejs Meebleles®ee MeesOe IesCes.
cnCetve Meeblelee efMe#eCe ne peerJevee®ee meceûe ceeiee&Òeleer Demeuesuee SkeÀ meceeJesMekeÀ ¢ef<ìkeÀesve
Deens pees efMe#eCee®³ee meJe& mlejeJej JeeHejuee peeJe³eeme nJee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe.1 Meebleles®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
Òe.2 Meeblelee efMe#eC ee®eer J³eeK³ee Ðee DeeefCe Meeblelee efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.
Òe.3 Meeblelee efMe#eCee®eer GefÎ<ìîes meebiee.munotes.in

Page 68

685.5 meejebMe
ne efJeYeeie efMe#eCe meceepeMeem$ee®³ee ceguelelJeebMeer efveie[erle Deens. ueeskeÀeb®³ee mebJeeoe®³ee
Òeef¬eÀ³es®ee Jew%eeefvekeÀ DeY³eeme cnCetve meceepeMeem$ee®³ee DeLee&®eer DeeHeCe ®e®ee& kesÀueer. l³eeveblej Heg{s
DeeHeCe efMe#eCe meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee Mew#eefCekeÀ He×leerle meeceeJeuesu³ee meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee De eefCe
meeceeefpekeÀ vecegves ³eeb®es Jew%eeefvekeÀ efJeMues®eef®e&ueer DeeefCe Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®ee DeLe& mecepetve Iesleuee les cnCepes efMe#eCee®es ÒeMeemeve DeeefCe
Òeef¬eÀ³ee bMeer meceepeMeem$ee®eer meJe&meeOeejCe lelJes DeeefCe MeesOe ³eeb®es GHe³eespeve nes³e. efMe#eCe
meceepeMeem$e DeeefCe Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ³eeceOeerue HeÀjkeÀe®eer ®e®ee& kesÀueer.
l³eebvelej Meebleles®³ee mebkeÀuHeves®es Lees[ke̳eele efJeMues ÒekeÀej®eer Meeblelee J³eeqkeÌleiele efkebÀJee Òel³e#e efnbmes®ee DeYeeJe cnCepes®e mekeÀejelcekeÀ Meebleer DeeefCe
meeceeefpekeÀ v³ee³e DeeefCe meceeveles®es meen®e³e& Je mebj®eveelcekeÀ efkebÀJee DeÒel³e#e efnbme s®ee DeYeeJe cnCepes
vekeÀejelcekeÀ Meebleer. Meebleles®³ee meceûe DeLee&le Debleie&le Meeblelee, meeceeefpekeÀ Meeblelee DeeefCe efvemeiee&Meer
Demeuesueer Meeblelee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. Meeblelee efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee Je O³es³es DeY³eemeueer iesueer.
cegues leªCe DeeefCe Òeew{ ³eeb®³eeceO³es Jele&CetkeÀ efJeDemeuesu³ee %eeve, keÀewMeu³e, ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe cegu³eebvee ®eeuevee osC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes Meeblelee
efMe#eCe peer l³eebvee Ye eb[Ces Je efnbmesuee DeìkeÀeJe keÀjC³eeme. Yeeb[Ces Meebleleece³e efjleerves mees[JeC³eeme
DeeefCe Meeblelesmeeþer DevegketÀue HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjC³eeme me#ece yeveJeles. Meeblelee efMe#eCee®es SketÀCe®e
O³es³e cnCepes Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&uee Meeblelee efvecee&les yeveJeC³eemeeþer efMeef#ele keÀjCes DeeefCe Meebleles®³ee
mebmke=ÀleerJej DeeOeeefjle Meebleles®es megmebmke=Àle peie efveefce&le keÀjC³eeÒeleer l³ee®eer yeg×er, mebYeeJ³elee, #ecelee
DeeefCe Gpee& JeeHejCes.
5.6 efJeYeeieJeej DeY³e eme
De) Lees[ke̳eele Gllejs efuene.
1) meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee efuene.
2) efMe#eCe meceepeMeem$ee®ee DeLe& mHe<ì keÀje DeeefCe l³ee®eer J³eeHleer meebiee.
3) efMe#eCe meceepeMeem$e DeeefCe Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ³eeleerue HeÀjkeÀ meebiee.
4) legce®³ee ¢<ìerves Meebleles®ee DeLe& keÀe³e? Meeblelee efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
5) Meeblelee efMe#eCee®eer GefÎ<ìîes meebiee.
6) Meeblelee efMe#eCee®ee DeLe& Je GefÎ<ìîes mHe<ì keÀje.
ye) He³ee&³eJee®ekeÀ ÒeMve
1) efMe#eCeeuee meceepeM eem$ee®³ee lelJeeb®es GHe³eespeve keÀjCes cnCepes
De) efMe#eCe meceepeMeem$e ye) efMe#eCee®es meeceeefpekeÀ Meem$e
keÀ) Meww#eefCekeÀ meceepeMeem$e [) efMe#eCee®ee meeceeefpekeÀ Hee³ee
2) ³eg×e®ee DeYeeJe efkebÀJee Òel³e#e efnbmes®ee DeYeeJe cnCepes
De) Debleie&le Meeblelee ye) vekeÀejelcekeÀ Meeblelee
keÀ) mekeÀejelcekeÀ Meeblelee [) meeceeefpekeÀ Meebleleemunotes.in

Page 69

693) Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ns efMe#eCee®³ee keÀesCel³ee HewuetMeer efveie[erle Deens?
De) meeceeefpekeÀ ye) jepekeÀer³e
keÀ) DeeefLe&keÀ [) ceeveefmekeÀ
4) MeeUe nîee meeceeefpekeÀ mebmLee Deensle keÀejCe l³ee
De) meeceeefpekeÀ Òeieleer®es ceeie& Je meeOeves meg®eJeleele
ye) meceepeeÜejs meceeOeeve meg®eefJeleele
keÀ) mecem³eeb®es meceeOeeve meg®eefJeleele
[) DeeHeu³ee mebmke=Àleer®es %e eve, keÀuHevee DeeefCe efjleerefjJeepe YeeJeer efHe[erle ªpeJeleele Je peleve
keÀjleele
5) Meeblelee efMe#eCe ns meceûe Demeles les Heg{erueHewkeÀer keÀesCeleer iees<ì efMekeÀJeCeeN³ee lelJe%eeveeJej
DeeOeeefjle Deens?
De) Òesce ye) leHeÀeJele
keÀ) Yeeb[Ce [) efnbmee

munotes.in

Page 70

70IeìkeÀ -6
Yeejleer³e meboYee&le yengmeebmke=ÀeflekeÀlee
IeìkeÀ j®evee :
6.0 GodosMe
6.1 Heefj®e³e
6.2 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es JewefMe<ìîes DeeefCe O³es³es
6.2.1 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer JewefMe<ìîes
6.2.2 yengmeebmke=Àefl ekeÀ efMe#eCee®eer O³es³es
6.3 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es HeefjceeCe
6.4 pescme S. yeBkeÌmed ³eeb®³eevegmeej yengmeebmke=ÀeflekeÀ DeY³eeme¬eÀce megOeejCeeb®es ¢ef<ìkeÀesve
6.5 meejebMe
6.6 DeY³eeme
6.0GodosMe
³ee efJeYeeiee®eer Heg{erue GefÎ<ìîe sD e e n s l e .
Yeejleer³e meboYee&le yengmeebmke=ÀeflekeÀles®eer mebkeÀuHevee efJeÐeeL³ee¥vee mecepeCes Meke̳e keÀjCes.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer GefÎ<ìîes DeeefCe O³es³es efJeÐeeL³ee¥vee mecepeC³eeme me#ece keÀjCes.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee® es HeefjceeCe DeeefCe yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es ¢ef<ìkeÀesve ³eeb®eer mecepe
efJekeÀefmele keÀjCes.
6.1Heefj®e³e
³ee ogmeN³ee Yeeiee®³ee Hee®eJ³ee efJeYeeieele legcner efMe#eCe meceepeMeem$ee®ee DeLe& DeeefCe J³eeHleer
DeY³eemeueer lemes®e l egcner Meeblelee efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee DeeefCe GefÎ<ìîes ³eeb®ee meg×e DeY³eeme kesÀuee.
Deelee legcneuee efMe#eCe meceepeMeem$e DeeefCe Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e ³eeb®eer HegjsMeer keÀuHevee Deeuesueer
Deens. DeeHeCe DeeHeues ue#e Yeejleer³e meboYee &leerue yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe, l³ee®eer JewefMe<ìîes DeeefCe
O³es³es ³eeJej keWÀefêle keÀ©³ee. ³ee efJeYeeieele legcner yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es HeefjceeCe DeeefCe ¢ef<ìkeÀesve
meg×e efMekeÀCeej Deenesle.munotes.in

Page 71

71yengmeebmke=ÀeflekeÀlee ner ef JeMJeeme Je Jele&veeb®eer DeMeer SkeÀ He×leer Deens peer SKeeÐee mebIeìvee
efkebÀJee meceepeeleerue meJe& efJeefJeOe ieìeb®³ee DeefmlelJeeuee DeesUKeles Je ceeve osles, l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ -
meebmke=ÀeflekeÀ HeÀjkeÀebvee peeCeles Je l³eeb®eer efkebÀcele keÀjles DeeefCe meceeJesMekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ meboYee&leerue
l³eeb®³ee melele®³ee ³eesieoeveeuee Òeeslmeenve osles Je me#ece keÀjles p³eecegUs mebIeìvee efkebÀJee meceepeeleerue
meJe& me#ece nesleele.
`yengmeebmke=ÀeflekeÀlee' ner HeÀkeÌle Jebef®ele J e GHesef#ele ieì pemes DeeefoJeemeer, Yeeefmeebmke=Àefleke=ÀOeeefce&keÀ DeuHemebK³eebkeÀ, LGBT, De#ece Fl³eeoer. ³eeb®eer®e veJns lej JebefMekeÀ, Oeeefce&keÀ,
DeuHemebK³eebkeÀe Debleie&le lemes®e DeuHemebK³eebkeÀ je<ì^s DeeefCe mJeosMeer ueeskeÀ Debl eie&le Deeuesu³ee
mLeueeblejerleeb®eer meg×e J³eeK³ee keÀjC³eemeeþer JeeHejueer peeles.
Yeejleeleerue yengmeebmke=ÀeflekeÀlee ns yengmeebmke=ÀeflekeÀ meceepee®es meJee&le ®eebieues GoenjCe
Deens.pesLes ueeskeÀ 122 cegK³e YeeYeejlee®es meeQo³e& Deens DeeefCe efuebie, peele, Jeie&, mecegoe³e, YeeYeejleer³e jep³eIeìvee meJe& ueeskeÀebvee meceeve DeefOekeÀej, efJeMesYeejleer³e meceepe ne Deveeoer keÀeUeHeemetve yengmeebmke=ÀeflekeÀ, yengOeeefce&keÀ, yengJebefMekeÀ, yengpeceeleer DeeefCe
yengYeeefcnCetve YeejleemeejK³ee ÒecegKe yengmeebmke=ÀeflekeÀ osMeebmeceesj meJee&le ceesþs DeeJneve cnCepes yengueJeeoer
HejbHejs®es peleve keÀjCes DeeefCe yengmeebmke=ÀeflekeÀles®³ee YeeJevesuee ®eeuevee osTve efJeefJeOe mecegoe³eebvee
meceepee®³e e cegK³e ÒeJeenele DeeCeCes ns Deens.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe cnCepes DeMee kegÀþu³eener mJeªHee®es efMe#eCe efkebÀJee DeO³eeHeve nes³e pes
JesieJesieUîee meebmke=ÀeflekeÀ HeeMJe&efHeþerkeÀe Demeuesu³ee ueeskeÀeb®es Fefleneme, cetu³es, efJeMJeeme ,H e e þD e e e f C e
¢ef<ìkeÀesve meceeefJe<ì keÀjles. Goe. Jeie&mlejeJej SKeeÐee efJeefMe<ì Jeiee&leerue efJeÐeeL³ee¥®eer meebmke=ÀeflekeÀ
efJeefJeOelee HejeJeefle&le keÀjC³eemeeþer efMe#ekeÀebveer Heeþ ªHeeblejerle keÀjeJes efkebÀJee meceeefJe<þ keÀjeJes.
pescme S. yeBkeÌme ³eebvee yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es pevekeÀ ceeveues peeles.
yeBkeÌmed DeeefCe yeBkeÌmed 1995 ³eebveer yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer J³eeK³ee SkeÀ DeY³eemee®es #es$e
DeeefCe SkeÀ GieJeleer efJeÐeeMeeKee cnCetve kesÀueer ef pe®es cegK³e O³es³e ns efJeefJeOe JebefMekeÀ, meeceeefpekeÀ, Jeie&
DeeefCe mebmke=ÀleerHeemetve meceeve efMe#eCee®³ee mebOeer efveefce&le keÀjCes Deens.
pescmed ye@keÌmed 2001 -yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es ÒeeLeefcekeÀ O³es³e cnCepes MeeUebvee
ªHeeblejerle keÀjCes pesCeskeÀ©ve m$eer Je Heg©meebmke=ÀeflekeÀ meeceeefpekeÀ Jeefie&³e JebefMekeÀ Je peceeleer³e ieìeb®es efJeÐeeLeea efMekeÀC³ee®eer SkeÀ meceeve mebOeer
DevegYeJeles
6.2 yengm eebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es JewefMe<ìîes DeeefCe O³es³es
Yeejle ne JeeoefJeJeeoelcekeÀ efjl³ee nîee OejleerJejerue meJee&le pegveer mebmke=Àleer Deens DeeefCe
keÀeUe®³ee DeesIeele lees meebmke=ÀeflekeÀ ¢<ìîee Yeeef

Page 72

72peiee®³ee meJee&le JewefJeO³e HetCe& osMeebHewkeÀer SkeÀ yeveuee. 35 jep³es DeeefCe keWÀêMeeefmele ÒeosMe DeeefCe 200
Yeemeebmke=Àef lekeÀ efJeefJeOelee efìkeÀJeC³eemeeþer peerJevee®³ee Òel³eskeÀ Hewuet®eer keÀeUpeer I³eeJeer. DeeefCe ³ee®eer
meg©Jeele efMe#eCeeHes#ee Flej keÀMeeves DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs nesT MekeÀles.
efMe#eCe ns KejesKej ÒeYeeJeer yeveefJeC³eemeeþer DeeefCe Yeejlee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ efJeefJeOeles®es %eeve
ns Yeejleeleerue meJe& cegueebvee GHeueyOe nesC³ee®eer Kee$eer osC³eemeeþer yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ner keÀeUe®eer
iejpe Deens. Yeejleer³e jep³eIeìvee pesJne 6 les 14 JeefMe#eCee®eer nceer osles lesJne ³ee®eer Kee$eer Heìles keÀer Yeejlee meejK³ee megmebmke=Àleer®eer meebmke=ÀeflekeÀ cetu³es ner
Heg{s Heg{s®e peeleerue. meO³ee®³ee Yeejleele cegues oesve ÒekeÀej®³ee MeeUebHewkeÀer SkeÀe®eer efve Je[ keÀjleele,
Keepeieer efveOeer MeeUe efkebÀJee mejkeÀejer efveOeer MeeUe -pes l³ee®³ee kegÀìtbyee®ee keÀue DeeefCe mebHeÊeerJej
DeJeuebyetve Demeles Hejbleg oesvner ÒekeÀej®³ee MeeUebceOeerue DeY³eeme¬eÀce ne, cegK³elJes keÀ©ve
keWÀêmejkeÀejÜeje jef®el e DeeefCe Yeejleer³e jep³eIeìvesÜeje ceeie&oefMe&le, cetuele: yengueleeJeeoer mJeªHee®ee
Deens. DeMeeÒekeÀejs yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es cetK³e O³es³e ns meJe& cegueebmeeþer opexoej efMe#eCe ns Deens.
6.2.1 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer Jewef Me<ìîes :
Yeejle ne mebmke=Àleer®³ee leUeMeer Demeuesuee peieeleerue SkeÀcesJe efÜleer³e osMe Deens. keÀejCe ³ee
osMeele KetHe meeN³ee mebmke=Àleer Deensle DeeefCe ³esLeerue mebmke=Àleer ner peieeleerue meJee&le pegv³ee
mebmke=ÀleeRHewkeÀer SkeÀ Deens. cnC etve Yeejleer³e HeefjefmLeleer®eer yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ner ceeieCeer
Deens. yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ner ceev³elee meg®eefJeles keÀer efJeÐeeLeea DeeefCe l³eeb®ee peerJeve Fefleneme
Je DevegYeJe ns DeO³eeHeve Je DeO³e³eve Òeef¬eÀ³es®³ee keWÀ êmLeeveer þsJeues peeJesle DeeefCe ns
DeO³eeHeveMeem$e efJeÐeeL³ee¥vee Heefjef®ele Demeuesu³ee meboYee&le Ie[tve ³eeJes DeeefCe les efJe®eejmejCeer®es
yengefJeOe ceeie& meg®eefJeles. Depetve cnCepes efJeÐeeLeea Je efMe#ekeÀebveer l³eeb®ee mecegoe³e, meceep e Je
peieeleerue peguetce Je MekeÌleer mebyebOeeb®es ìerkeÀelcekeÀ efJeMuesyengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns Jeiee&yeensj JeCe&efJeÐeeL³ee¥®³ee peerJeveelemeg×e ³eesieoeve osT MekeÀles.
³eecegUs efJeÐeeL³ee¥ceO³es mekeÀejelcekeÀ Dee lceÒeefle<þe efJekeÀefmele nesCes megueYe nesT MekeÀles pes
efJeÐeeL³ee¥vee les mJele: Je l³eeb®³ee keÀe³ee&yeÎue DeefOekeÀ ®eebieues JeeìC³eekeÀ[s IesTve peeles. ne
mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve efJeÐeeL³ee¥®ee Iejiegleer mebmke=ÀleerLemeg×e Hemejlees Je l³ eeb®³ee Iejiegleer
mebmke=Àleer®³ee megKemeesF& Je ieJe& Òel³e#eHeCes Jee{lees. yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns Flej JeebefMekeÀ
ieìebMeer Demeuesues JeCe&efJeÐeeL³ee¥®es keÀewMeu³e meg×e Jee{Jet MekeÀles. p³eecegUs mekeÀejelcekeÀ
Deeblejmeebmke=ÀeflekeÀ megmebJeeo Jee{lees. DeKesj®es cnCepes yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ³ee efJeÐeeL³ee¥vee
Òeyeue Òeefleceeve cegK³e MJesle peieemeesyele ®eebieu³ee ÒekeÀejs le©ve peeC³eemeeþer meeOeve HetjJet MekeÀles.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns efMe#eCeeuee ªHeeble jerle keÀjC³ee®ee Hegjesieeceer ¢ef<ìkeÀesve Deens pees
efMe#eCeeleerue meO³ee®³ee keÀcelejlee, DeHe³eMe DeeefCe YesoYeeJee®³ee ke=ÀleeR®es meceûeHeCes efJeMueskeÀ©ve meg®eefJeles. les meeceeefpekeÀ v³ee³e, efMe#eCe meceevelee DeeefCe efMe#eCe DevegYe Je megkeÀj
keÀjC³eemeeþer®es meceHe&Ce ³ee DeeoMee&le Ieìdì jesJeuesues Deens p³eele meJe& efJeÐeeLeea SkeÀ
DeO³e³evekeÀlee& cnCetve l³eeb®³ee meJe& mebYeeJ³eleeHe³e¥le Heesnes®eleele, meeceeefpekeÀ¢<ìîee peeieªkeÀ
nesleele DeeefCe mLeeefvekeÀ, je<ì^er³e J e peeieeflekeÀ¢<ìîee me¬eÀer³e nesleele. (Hee@ue ieesmkeÀea, 2000)
yengmeebmke=ÀeflekeÀlee ner HeÀkeÌle JeCe& ueeskeÀebHe³e¥le ce³ee&efole veener lej leer JewefMJekeÀ yeeye Deens. p³eeueemunotes.in

Page 73

73efMe#eCe mebmLeeleerue meJe& mlejeJej Debceue yepeeJeCeer®eer iejpe D eens. Òel³eskeÀ Fceejleerle
SkeÀYeeefefJekeÀemeeleerue yengmeebmke=ÀeflekeÀ peeie©keÀles®eer iejpe Deens peer meceevelee Òeoeve keÀjles.
yengmeebmke=Àefleke À efMe#eCee®eer meele cetueYetle JewefMe<ìîes :
1.yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns JebMeefJejesOeer efMe#eCe Deens : yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns
JebMeefJejesOeer efMe#eCe Deens. JebefMekeÀleeefJejesOeer cnCepes®e meeceev³eHeCes YesoYeeJeefJejesOeer ner mebkeÀuHevee
yengmeebmke=ÀeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesvee®³ee ieeY³eele Deens DeeHeCe pejer DeeHeu³ee Feflenemee®es megboj DeeefCe
efJejesef®ele Hewuet efMekeÀefJele Demeuees lejer kegÀªHe DeeefCe DeHeJeeoelcekeÀ yeeyeer meg×e efMekeÀJee³euee
nJ³ee.
2.yengmeebmke=Àef lekeÀ efMe#eCe ns Hee³eeYetle efMe#eCe Deens : yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns Hee³eeYetle
efMe#eCe Deens. yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns Hee³eeYetle efMe#eCe cnCetve®e mecepetve Iesleues peeJes.
efJemle=leefjl³ee mebkeÀefuHele yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe #eCee®³ee DebceueyepeeJeCeerleerue ÒecegKe De[LeUe
cnCepes Oece& keÀe³eÐee®eer keÀþesjlee peer ceeveles keÀer %eeve pes Deefleceewu³eJeeve Deens les DeeOeer®e
efceUeuesues Deens.
3.yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns meJe& efJeÐeeL³ee¥meeþer Deens : yengmeebmk e=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns meJe&
efJeÐeeL³ee¥meeþer cenÊJee®es Deens. yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns HeÀkeÌle JeCe&efJeÐeeLeea efkebÀJee Jebef®ele efkebÀJee
peesefKeceûemle efJeÐeeL³ee¥meeþer®e Deens. ner meJe&otj Hemejuesueer iewjmecepegle Deens. yengmeebmk e=ÀeflekeÀ
efMe#eCe ns J³eeK³esvegmeej meceeJesMekeÀ Deens. keÀejCe les meJe& ueeskeÀebefJeueeskeÀebmeeþer Deens.
4.yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns J³eeHekeÀ Deens : yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns J³eeHekeÀ Deens. SkeÀ
Keje Kegje yengmeebmke=ÀeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesve J³eeHekeÀ Deens. l³eeletve meJe& keÀener efPejHeles : Meeues³e
JeeleeJejCe, YeeweflekeÀ He³ee&JejCe, DeY³eeme¬eÀce DeeefCe efMe#ekeÀ, efJeÐeeLeea Je meceepeeleerue mebyebOe.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns SkeÀ lelJ e%eeve Deens, peieekeÀ[s HeenC³ee®ee SkeÀ ceeie& Deens.
5.meeceeefpekeÀ v³ee³eemeeþer meebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe : yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns meeceeefpekeÀ
v³ee³eemeeþer®es efMe#eCe Deens. yengmeebmke=ÀeflekeÀ Hewuet efJekeÀefmele keÀjCes cnCepes DeefO ekeÀ meceeJesMekeÀ
DeeefCe efJemleeefjle ceeiee¥veer efJe®eej keÀmee keÀje³e®ee ns efMekeÀCes. yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns efJeÐeeLeea
DeeefCe efMe#ekeÀebvee meeceeefpekeÀ v³ee³eemeeþer l³eeb®es efMekeÀCes ke=Àleerle DeeCeC³eemeeþer Deecebef$ele keÀjl es.
ueeskeÀMeenerle efJeÐeeL³ee¥vee me¬eÀer³e meomelJeemeeþer le³eej keÀjCes. osJesF³eve lelJe%eevee®ee Hee³ee
Deens.
6.yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens : yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee
Deens. DeY³eeme¬eÀce DeeefCe meeefnl³e ner yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer meecegûeer oMe&efJeles. Hejbleg
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns SkeÀ Òeef¬eÀ³esHes#ee KetHe keÀener Deens. Heefnueer iees<ì cnCepes les melele
®eeueCeejs `®eue'Deens. ogmejer cnCepes leer SkeÀ `Òeef¬eÀ³ee 'Deens. keÀejCe l³eele ueeskeÀebceOeerue
mebyebOee®ee meceeJesMe neslees. eflemejs DeeefCe meJee&le cenÊJee®es cnCepes yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ner SkeÀ
Òeef¬eÀ³ee Deens. keÀejCe leer Heg{erue yeeyeeRJej peesj osles pemes efMe#ekeÀeb®³ee DeHes#ee, DeO ³e³eve
JeeleeJejCe efJeÐeeL³ee¥®eer efMekeÀC³ee®eer Mewueer DeeefCe Flej meebmke=ÀeflekeÀ ®eueyeeyeer DeMee Decetle& iees<ìer
p³ee MeeUebveer l³eeb®³ee meJe& efJeÐeeL³ee¥yeeyele keÀmes ³eMemJeer Jne³e®es ns mecepetve IesC³eemeeþermunotes.in

Page 74

74Del³eeJeM³ekeÀ Demeleele . yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer Òeef¬eÀ³ee ner meeceev³elee DeefOekeÀ peìerue,
jepekeÀer³e¢<ìîee DeefOekeÀ DeefmLej DeeefCe mJeeLeea nsletuee DeefOekeÀ OeeskeÀeoe³ekeÀ Demeles. keÀener
efJeÐeeL³ee¥meeþer vegkeÀmeevekeÀejkeÀ Demeuesueer OeesjCes Je ke= Àleer jÎ keÀjCes l³ee®eÒeceeCes ve efMekeÀlee
³esCeejs HeejbHeeefjkeÀ MeneCeHeCe ³ee®eer meg×e ³eeuee pees[ Ðee³euee nJeer.
7.yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns efìkeÀelcekeÀ DeO³eeHeveMeem$e Deens : yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns
ìerkeÀelcekeÀ DeO³eeHeveMe em$e Deens. %eeve ns Goemeerve vemeles keÀer DejepekeÀer³e vemeles. lejer ner les
lemes Demeu³eemeejKes efJeÐeeLeea Je efMe#ekeÀebkeÀ[tve JeeieJeues peeles. ns mecepetve IesCes cenÊJee®es Deens
keÀer efMe#ekeÀ cnCetve DeeHeCe pes keÀe³e meJe& efveCe&³e Ies lees les efkeÀleerner efveHe#eHeeleer efomele Demeues lejer
DepeeCelesHeCeer Hejblet cegueYetle ceeiee¥veer DeeHeu³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee peerJeve Je DevegYeJeebJej ÒeYeeJe Hee[t
MekeÀleele. yeBkeÌmed ³eeb®³ee vegmeej yengmeebmke=ÀeflekeÀ DeY³eeme¬eÀcee®ee ce gK³e nslet ne efJeÐeeL³ee¥vee
efveCe&³e IesC³ee®eer Je meeceeefpekeÀ ke=Àleer keÀewMeu³es efJekeÀefmele keÀjC³eeme ceole keÀjCes ne Deens. Demes
kesÀu³eeves efJeÐeeLeea efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveeletve Ieìvee Je HeefjefmLeleerkeÀ[s HeenC³eeme efMekeÀlees.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesve ne efJeefJeOeles®es cetu³e peeCelees DeeefCe efìkeÀelcekeÀ efJe®eejmejCeer ef®ebleve
DeeefCe ke=Àleer ³eebvee GÊespeve oslees. efìkeÀelcekeÀ DeO³eeHeveMeem$e meebmke=ÀeflekeÀ Je YeeefefJeefJeOelesuee oeyeC³eeHes#ee ceev ³elee osles. ’SkeÀ Demmeue yengmeebmke=ÀeflekeÀ keÀue pees DeuHemebK³eekeÀ
efJeÐeeL³ee¥®³ee me#eceerkeÀjCeeme GÊespeve oslees. les DeO³eeHeve Meem$ee®³ee mebÒesDeMeke̳e Deens.“ (ke̳etceervme)
efìkeÀelcekeÀ DeO³eeHeveMeem$e cnCepes HeÀkeÌle efMe#ekeÀekeÀ[tve efJeÐeeL³ee&keÀ[s %eevee®es
nmleeblejCe DeeefCe pejer les %eeve efJeÐeeL³ee&ves DeeOeer keÀe³e efMekeÀues nesles l³ee®³eeMeer efJejesOeeYeemeer Demeues
lejer. ìerkeÀelcekeÀ DeO³eeHeve Meem$e ns oblekeÀLee efJemHeÀesìkeÀ meg×e Dee ns. ìerkeÀelcekeÀ DeO³eeHeveMeem$e
ns ueeouesu³ee mebmke=ÀleerJej DeeOeeefjle vemetve efJeÐeeL³ee¥®³ee DevegYeJe Je ¢<ìerkeÀesveeJej DeeOeeefjle Deens.
Deeke=Àleer 6.1 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer JewefMe<ìîesmunotes.in

Page 75

75yengmeebmke=ÀeflekeÀles®eer J³eeK³ ee efJeefJeOe mebmke=Àleer®³ee menpeerJevee®eer DeJemLee DeMeer kesÀueer
peeles. mebmke=ÀleerceO³es JebefMekeÀ, Oeeefce&keÀ Yeeefmeebmke=ÀeflekeÀ ie=nerlekesÀ DeeefCe cetu³es, efJe®eej keÀjC³ee ®es vecegves DeeefCe mebJeeoMewueer ³ee yeeyeleerle efYeVelee Je
JesieUsHeCee Demet MekeÀlees. SkeÀ jep³e efkebÀJee osMe cnCetve SkeÀe SkeÀerke=Àle meceepeeleerue JesieJesieUîee
mebmke=Àleer Je l³eeb®eer JewefMe<ìîe efìkeÀefJeCes ns meg×e l³ee®es O³es³e De ens.
6.2.2 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer O³es³es :
Yeejle ne yengJebefMekeÀ, yengYeeefmeJe&meceeJesMekeÀ Jee{ ner ³ee JesieJesieUîee DeuHemebK³eekeÀ ieìeb®³ee efJekeÀemeeJej DeJeuebyetve D eens DeeefCe ³ee
meJe& meceeJesMekeÀ Jee{eruee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efJekeÀemeemeeþer meJe& meeceeefpekeÀ ieìebvee mesJee Je mebOeer®es
meceeve ceeie& efceUCes iejpes®es Deens.
meJe&meeceev³ele yengmeebmkeÀ=eflekeÀ efMe#eCe ns mebmke=Àleeruee ef Je®eejele ve Ieslee meJe& efJeÐeeL³ee¥meeþer
Mew#eefCekeÀ meceeveles®³ee lelJeeJej DeeOeejuesues Deens DeeefCe les efJeefJeOe meebmke=ÀeflekeÀ HeeMJe&Yetceerletve
Deeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer Mew#eefCekeÀ mebOeer Je ³eMee®es De[LeUs ogj meejC³ee®ee Òe³elv e keÀjles. Òel³e#e
ke=Àleerle efMe#ekeÀebveer Demes Mew#eefCekeÀ OeesjCes, keÀe³e&¬eÀce, meeefnl³e, Heeþ DeeefCe met®evee Jepee ke=Àleer p³ee
JewefJeO³eHetCe& meebmke=ÀeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeMeer YesoYeeJe³egkeÌle efkebÀJee DeHetCe& meceeJesMekeÀ Demeleerue l³ee
ªHeeblejerle keÀjeJ³ee efkebÀJee ve<ì keÀjeJ³ee. yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe Demesner ceeveles keÀer p³ee ceeiee¥veer
efJeÐeeLeea efMekeÀleele DeeefCe efJe®eej keÀjleele les l³eeb®eer meebmke=ÀeflekeÀ DeesUKe DeeefCe JeejMeeves KeesueJej
ÒeYeeefJele Demeleele DeeefCe cnCetve meebmke=ÀeflekeÀ ¢<ìîee efJeefYeVe efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀefJeC³eemeeþer
HeefjCeecekeÀejkeÀ Mew#eefCekeÀ ¢ef<ìkeÀesve iejpes®es Deens. les l³eeb®³ee meebmke=ÀeflekeÀ HeeMJe&efHeefþkesÀ®eer efkebÀcele
keÀjleerue DeeefCe DeesUKelee rue DeMeeÒekeÀejs yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®ee GÎsMe cnCepes meJe& efJeÐeeL³ee¥®es
DeO³e³eve Je ³eMe megOeejCes efJeMesceeveebkeÀve efoues iesuesues Deensle efkebÀJee pes efvecve Mew#eefCekeÀ keÀeceefiejer ves efHe[erle Deensle.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es O³es³e cnCepes meebmke=ÀeflekeÀ Yeso DeeefCe meceevelee DeesUKeC³eeme
DeeefCe efle®es cetu³e peeCeC³eeme efJeÐeeL³ee¥vee ceole keÀjCes DeeefCe JesieJesieUîee JebefMekeÀ, peeleer³e,
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ ieìeb®³ee efme×er DeesUKeCes. ner DeMeer SkeÀ ke=Àleer Deens peer meceepeeleerue meJe&
ieìeb®³ee ³eesieoeveekeÀ[s meceeve ue#e osTve efJeÐeeL³ee¥vee p³ee He×leerves efMekeÀefJeues peeles l³eeb®³ee
©Heeblej Cee®eer DeeMee keÀjles. Demes DeuHemebK³eekeÀ ieì p³eebvee YetlekeÀeUele keÀceer uesKeues iesues
l³eeb®³eeJej efJeMesyengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer O³es³es :
1.Mew#eefCekeÀ meceevelee
2.efJeÐeeLeea DeeefCe l³eeb®es HeeuekeÀ Je keÀeUpeerJeenkeÀ ³eeb®es yeUkeÀìerkeÀjCe
3.meebbmke=ÀeflekeÀ yengueleeJeeoe®eer efkebÀcele keÀjCeeN³ee meceepee®ee efJekeÀeme
4.Jeie&, MeeUe DeeefCe meceepeele Deeblejmeebmke=ÀeflekeÀ / DeeblejJebefMekeÀ / Deeblejieìer³e DeekeÀueve
5.J³ekeÌleer DeeefCe ieìeb meeþer mJeeleb$³e
6.efJeefJeOe mebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe JebefMekeÀ ieìeb®es efJemleeefjle %eeve.munotes.in

Page 76

767.efJeÐeeLeea, HeeuekeÀ DeeefCe J³eJemeeef³ekeÀ (efMe#ekeÀ, Heefj®eeefjkeÀe, He$ekeÀej, meuueeieej, Òee®ee³e&,
mebj#ekeÀ, ceeefnleerHeì efvecee&les, yeme®eeuekeÀ, D eY³eeme¬eÀce, mecevJe³ekeÀ F.) ³eeb®ee efJekeÀeme p³eeb®es
efJe®eej Je ke=Àleer ³ee ceeefnleer Òe®³egj DeeefCe efpe%eemet yengmeebmke=ÀeflekeÀ HewuetÜejs ceeie&oMeea.
o ve@Meveue DemeesefmeSMeve HeÀe@j ceuìerkeÀu®ejue Sp³egkesÀMeve De@[Jneefvmebie DeB[
De@[JneskesÀìeRie HeÀe@ meesMeue pemìerme DeB[ FkeÌJeerìer (NAME) yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCeeJej
efMe#eCeeJej mencele nesC³eeme mene cegÎs Deensle pes NAME ®³ee lelJe%eevee®³ee keWÀêmLeeveer Deensle
DeeefCe NAME ®eer lelJes cnCetve keÀe³e& keÀjleele.
meebmke=ÀeflekeÀ efJeefJeOeles®ee Deeoj Je keÀewlegkeÀ keÀjCes.
SkeÀcesJeÜerleer³e meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe JebefMekeÀ Jemeebmke=ÀeflekeÀ ¢<ìîee peyeeyeoej DeeefCe ÒeeflemeeoelcekeÀ DeY³eeme¬eÀcee®³ee efJekeÀemeeu ee ®eeuevee osCes.
efJeefJeOe meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e& keÀjC³eemeeþer ¢ef<ìkeÀesve, keÀewMeu³es DeeefCe %eevee®es mebHeeove megueYe
keÀjCes.
JebefMekeÀ Jeeo DeeefCe meceepeeleerue YesoeYeso ve<ì keÀjCes.
meeceeefpekeÀ , jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Je Mew#eefCe keÀ meceevelee mebHeeove keÀjCes.
yengmeebmke=ÀefkeÀ efMe#eCee®eer O³es³es :
1. ogmeN³ee mebmke=Àleer®³ee Hewuetb®es DeJeueeskeÀve keÀ©ve J³ekeÌleeruee DeefOekeÀ®es mJe³ebDeekeÀueve ÒeeHle
keÀjC³eeme ceole keÀjCes.
2. efJeÐeeL³ee¥vee meebmke=ÀeflekeÀ, JeebefM ekeÀ DeeefCe Yeeef3. efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®ee meceepe, mebmke=Àleer DeeefCe Flej JebefMekeÀ mebmke=Àleerle keÀe³e& keÀjC³eeme
DeeJeM³ekeÀ Demeuesues keÀewMeu³e, Je=lleer DeeefCe %eeve HegjefJeCes.
4. efJeefMe<ì DeMee JebefMekeÀ, Yee weflekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ JewefMe<ìîeebcegUs keÀener JebefMekeÀ DeeefCe
peeleer³e ieìeb®³ee meom³eebvee meesmeeJ³ee ueeieCeeN³ee ³eelevee Je YesoeYeso keÀceer keÀjCes.
5. efJeÐeeL³ee¥vee SkeÀ peeieeflekeÀ leb$e%eeve³egkeÌle peieele keÀe³e&#ecelesves keÀe³e& keÀjC³eemeeþer iejpes®es
Jee®eve, efueKeeCe DeeefCe ieefCeleer³e keÀewMeu³es mebHeeove keÀjC³eeme ceole keÀjCes.
6. efMe#ekeÀebveer ns peeCetve I³ee³euee®e nJes keÀer yeN³ee®e J³eeqkeÌleiele meom³eebmeeþer J³eeqkeÌleiele
meom³elee ner J³eeqkeÌleMe: D eesUKeer®ee cenÊJee®ee Yeeie veener. Hejblet DeefOekeÀ cenÊJee®³ee DeesUKeer
³ee J³ekeÌleeriele DeesUKeer Deensle pemes Oece&, meeceeefpekeÀ Jeie&, efuebie
7. efMe#eCe DeeefCe peeieeflekeÀ veeieefjkeÀlJe -efJeefJeOe JebefMekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, Yeeefieìeb®³ee J³ekeÌleeRvee l³eeb®³ee meebmke=ÀeflekeÀ peceeleerle, l³eeb®³ee je<ì^er³e veeiejer mebmke=Àleerle,
l³eeb®³ee ÒeeosefMekeÀ mebmke=Àleerle (peeieeflekeÀ mecegoe³eeleerue) HeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee keÀe³e&
keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ek eÀ %eeve, Je=lleer DeeefCe keÀewMeu³es mebHeeove keÀjC³eemeeþer ceole keÀjCes.
8. efJeÐeeL³ee¥vee JesieJesieUîee JeebefMekeÀ, peeleer³e meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ ieìebÒeleer mekeÀejelcekeÀ
¢ef<ìkeÀesve efJekeÀefmele keÀjC³eeme ceole keÀjCes.munotes.in

Page 77

779. ueeskeÀMeener DeeefCe ueeskeÀMeener peerJeveeuee ®eeuevee osCes.
10.ef®ebleveer³e efveCe&³e IesC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesues %eeve Je yeebefOeuekeÀer mebHeeove keÀjC³eemeeþer
efJeÐeeL³ee¥vee ceole keÀjCes.
11.MeeUe ªHeeblejerle keÀjCes pesCeskeÀ©ve efJeefJeOe meebmke=ÀeflekeÀ, meeceeefpekeÀ Jeie&, JeebefMekeÀ Je peeleer³e
ieìeb®³ee DeHeJeeoelcekeÀ efJeÐeeL³ee¥vee DeeefCe m$eer -Heg©DevegYeJelee ³esleerue.
12.yengueleeJeeoer ueeskeÀMeener meceepeele HeefjCeecekeÀejke Àefjl³ee keÀe³e& keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
Demeuesues %eeve, Je=lleer DeeefCe keÀewMeu³es mebHeeove keÀjC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥vee ceole keÀjCes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe.1 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es cegK³e O³es³e keÀesCeles?
6.3 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es HeefjceeCe
DeeHeCe 21 J³ee MelekeÀele DeeiesketÀ®e keÀjle Demeleevee yengmeebmke=ÀeflekeÀlee ner SkeÀ KejeKegje
peeieeflekeÀ meceepe efceUefJeC³eemeeþer DeefOekeÀ mebyebefOele yevele Deensle. [e@keÌìj pescme -S-yeBkeÌme ns
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe DeeefCe l³ee®ee meceepeeJejerue mebYeeJ³e HeefjCeece ³ee®³ee DeLee&®eer J³eeK³ee
keÀjleele pesJne leer DecesefjkeÀve Jeiee&le KejesKej®e SkeÀerke=Àle kesÀueer iesueer. ueeskeÀMeener, efJeefJeOelee DeeefCe
meeceeefpekeÀ v³ee³e: peeieeflekeÀ ³egieeleerue efMe#eCe ³ee yeBkeÌme ³eeb®³ee Yeeyengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®ee Hee®e Dee³eeceeb®eer J³eeK³ee keÀjleele peer pesJne yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®³ee
DebceueyepeeJeCeer®ee Òe³elve neslees lesJne Mee Ue megOeejCeemeeþer ceeie&oMe&keÀ cnCetve efme× nesles.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®ee GÎsMe cnCepes efJeÐeeL³ee¥veer l³eeb®eer mJele:®eer mebmke=Àleer DeeefCe l³ee®³ee
Deepetyeepet uee Demeuesu³ee efJeefJeOe mebmke=Àleer ³eeb®³ee HeÀjkeÀele jepekeÀejCe ve keÀjlee l³eeb®es cetu³e
peeCeC³eemeeþer GÊespeve osCes nes³e.
meeceûeer SkeÀerkeÀjCe :
meeceûeer SkeÀerkeÀjCe ns yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es SkeÀ cenÊJeHetCe& JewefMe<ìîe Deens DeeefCe les
l³ee ceeiee¥Meer mebyebefOele Deens p³eele SkeÀ efMe#ek eÀ l³eeb®³ee efJemeeceev³eerkeÀjCe DeeefCe keÀuHeveeb®ee JeeHej keÀjlees. Goe. SkeÀ efMe#ekeÀ pes keÀe³e& efMekeÀJeues peele Demeles
l³ee®es GoenjCe cnCetve ®e®exceO³es SkeÀ JebefMekeÀ DeuHemebK³eekeÀ keÀueeke Àej DeeCelees.munotes.in

Page 78

78%eeve yeebOeCeer Òeef¬eÀ³ee :
%eeve yeebOeCeer Òeef¬eÀ³ee ner efJeÐeeL³ee¥vee meebmke=ÀeflekeÀ ieìeleerue %eevee®es DeekeÀueve keÀmes kesÀues
peeles Je l³ee®ee DeLe& keÀmee ue eJeuee peelees ³ee®es DeekeÀueve keÀjCes efMekeÀJeles. yengme ebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es
ns JewefMe<ìîee efJeÐeeL³ee¥vee %eeve ns efJeefMe<ì meebmke=ÀeflekeÀ DevegYeJe DeeefCe cetu³es He×leer ³eeb®es Òeefleefyebye
keÀmes Deens ns DeesUKeC³eeme ceole keÀjles. ³eecegUs efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®eer %eeveÒeCeeueer®eer Hegv eyee¥OeCeer
keÀjC³eeme DeeefCe l³eeb®³ee %eevee®eer yeebOeCeer keÀjC³eeme ceole keÀjles.
HetJe&ûeneleerue keÀceer :
HetJe&ûen keÀceer keÀjC³ee®es Heeþ ns efJeMesmekeÀejelcekeÀ ¢<ìerkeÀesve ef JekeÀefmele keÀjC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀefJeC³ee®es O³es³e þ©ve Deens. DeMee
HeeþebceO³es yenglekeÀ©ve JebefMekeÀ DeuHemebK³eebkeÀe®³ee mekeÀejelcekeÀ Òeefleceeb®ee meceeJesMe kesÀuee peeF&ue.
mebMeesOeveeves oeKeJetve efoues dns keÀer DeMeeÒekeÀ ej®es Jeie& ns ogmeN³ee meebmke=ÀeflekeÀ ieìeb®³ee meKeejelcekeÀ
Òeeflecee efJekeÀefmele keÀjC³eeme efJeÐeeL³ee¥vee ceole keÀª MekeÀleele.
efve:He#eHeeleer DeO³eeHeve Meem$e :
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®ee ne Yeeie efceÞe peeleeR®³ee Jeiee&uee leeW[ osleevee Heeþ keÀmes
efMekeÀJeues peeJes ³ee®³eeMeer mebyebOeerle Deens. mebMeesOeveeves oeKeJetve efoues Deens keÀer ceseqkeÌmekeÀve, DecesefjkeÀve
DeeefCe DeeÖeÀerkeÀve DecesefjkeÀve efJeÐeeLeea mHeOee&lcekeÀ JeeleeJejCeeHes#ee menkeÀejer DeO³e³eve Jeel eeJejCeele
DeefOekeÀ ®eebieue³ee ÒekeÀejs efMekeÀleele. efve:He#eHeeleer DeO³eeHeveMeem$e DeO³e³eve Mewueerleerue ³ee HeÀjkeÀeJej
keWÀefêle Deens DeeefCe lees efJeÐeeL³ee¥®eer Mew#eefCekeÀ #ecelee meJee&le ®eebieu³eeÒekeÀejs mebHeeove keÀjC³eemeeþer
DeeJeM ³ekeÀ Demeuesu³ee DeO³e³eve Mewueer Dee³eesieele DeeCelees.
Meeues³e mebmke=Àleer Je meeceeefpekeÀ mebj®eves®es yeUkeÀìerkeÀjCe :
JesieJesieUîee mebmke=Àleer®³ee efJeÐeeL³ee¥vee meeceeJeC³eemeeþer DeeefCe l³ee meJee¥vee SkeÀmeceeveles®eer
YeeJevee peeCeJ eC³eemeeþer MeeUs®eer mebmke=Àleer keÀMeeÒekeÀejs yeoueeJeer ³ee®es JeCe&ve ner meb%ee keÀjles. Jej
JeefCe&uesu³ee DeO³e³eve He×leer Deceueele DeeCetve DeeefCe yengJebefMekeÀ ieìeb®³ee efJeÐeeL³ee¥vee ³eesi³e nessF&ue
Demes ¢<ìerkeÀesve Je efJeMJeemeeleeru e yeoueeb®ee peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elve keÀ©ve ns meeO³e kesÀues peeles.
Deeke=Àleer 6.2 : yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer HeefjceeCes (Dee³eece)munotes.in

Page 79

79yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe HeefjCeecekeÀejkeÀ efjl³ee Deceueele DeeCeC³eemeeþer efMe#ekeÀ DeeefCe
keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®³ee meom³eebveer Jej JeefCe&uesu³ee yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®³ee 5 Dee³eeceebkeÀ[s peeleerves
ue#e Ðee³euee®e nJes. mebkeÀuHevee DeeefCe keÀewMeu³es efMekeÀJeleevee l³eebveer efJeefJeOe ieìeHeemetve Deeuesueer
meeceûeer JeeHeje³e uee nJeer, efJeefJeOe MeeKeeleerue %eevee®eer yeebOeCeer keÀMeer nesles ns mecepeC³eeme efJeÐeeL³ee¥vee
ceole keÀjeJeer. ieìeieìeleerue mekeÀejelcekeÀ ¢<ìerkeÀesve Je Jele&ve efJekeÀefmele keÀjC³eeme efJeÐeeL³ee¥vee ceole
keÀjeJeer DeeefCe l³eeb®eer DeO³e eHeve jCeefCeleer ªHeeblejerle keÀjeJeer pesCeskeÀ©ve JesieJesieUîee JebefMekeÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe meceepeJeiee&leerue efJeÐeeLeea meceeve Mew#eefCekeÀ mebOeer®ee DevegYeJe Iesleerue. MeeUs®es
SketÀCe®e JeeleeJejCe DeeefCe mebmke=Àleer ªHeeblejerle Jne³euee nJeer. pesCeskeÀ©ve JesieJesieUîee JebefMekeÀ Je
meebmke=ÀeflekeÀ ieìeleerue efJeÐeeLeea ns mebmke=Àleer Je Meeues³e peerJeveele meceeve opee& DevegYeJeleerue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe.1 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es HeefjceeCes keÀe sCeleer?
6.4 pescme S. yeBkeÌmed ³eeb®³eevegmeej yengmeebmke=ÀeflekeÀ DeY³eeme¬eÀce megOeejCeeb®es
¢ef<ìkeÀesve
Deeke=Àleer 6.2 yengmeebmke=ÀeflekeÀ DeY³eeme¬eÀce megOeejCeeb®es ¢<ìerkeÀesve ³eesieoeve ¢<ìerkeÀesvemunotes.in

Page 80

80JebefMekeÀ meeceûeer®es DeY³eemeele SkeÀ$eerkeÀjCe keÀjC³ee®es efJeefJeOe DeesUKeC³eepeesies ¢<ìerkeÀesve ne
JeejbJeejHeCes JeeHeju³ee peeCeeN³ee ¢<ìerkeÀesveeHewkeÀer SkeÀ Deens DeeefCe JebefMekeÀ HegveªppeerJeve ®eUJeUer®³ee
Heefnu³ee ìHH³eele J³eeHekeÀ ÒeceeCeele yeN³ee®eoe J eeHejuee iesuee. ³ee ¢<ìerkeÀesvee®es JewefMe<ìîe cnCepes
JebefMekeÀ vee³ekeÀeb®eer DeY³eeme¬eÀceeleerue Yej p³eeb®eer efveJe[ DeY³eeme¬eÀceeleerue cegK³e ÒeJeeneleerue
vee³ekeÀeb®³ee efveJe[ermeeþer JeeHeju³ee peeCeeN³ee efvekeÀDeY³eeme¬eÀce ne l³ee®eer Hee³eeYetle mebj®evee, GefÎ<ìîes DeeefCe þUkeÀ JewefMe<ìîeeb®³ee yeeyeleerle ve yeouelee
lemee®e jenlees.
vee³ekeÀ DeeefCe megÆer ¢<ìerkeÀesve ne ³eesieoeve ¢<ìerkeÀesvee®ee SkeÀ ÒekeÀej Deens. ³ee
¢<ìerkeÀesveele JebefMekeÀ meeceûeer ner ÒeeLeefcekeÀ efjl³ee JebefMekeÀ Ieìvee DeeefCe meceejbYeeMeer mebyebOeerle efJeefMe<ì
efoJeme, DeeþJe[s DeeefCe ceefnv³eeHegjleer ce³ee&efole Deens. MeeUebceO³es meepejs kesÀu³ee peeCeeN³ee JeebefMekeÀ
efoJeme DeeefCe DeeþJe[îee®eer GoenjCes cnCepes efmebkeÀes [er cee³ees, ceeìeave u³ettLej efkebÀie ®ee Jee{efoJeme
DeeefCe keÀeUe Fefleneme DeeþJe[e ³ee meceejbYeele efMe#ekeÀ efJeÐeeL³ee¥vee mcejCe kesÀu³ee peeCeeN³ee DebefMekeÀ
ieìebMeer mebyebefOele Heeþ, DevegYeJe De eefCe mHeOee¥ceO³es meeceeJetve Iesleele.
³eesieoeve ¢<ìerkeÀesve ne JebefMekeÀ meeceûeer DeY³eeme¬eÀceele SkeÀerke=Àle keÀjC³eemeeþer
efMe#ekeÀebmeeþer JeeHejeJe³ee®ee meJee&le megueYe ¢<ìerkeÀesve Deens. leLeeHeer l³eeuee yeN³ee®e iebYeerj ce³ee&oe
Deens. efJeÐeeL³ee¥vee U.S. meceepeeleerue JebefMekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ ieìeb®³ee YetefcekesÀ®ee peeieeflekeÀ
¢<ìerkeÀesve efceUle veener. Gueì les JebefMekeÀ mecem³ee DeeefCe Ieìveebvee ÒeeLeefcekeÀHeCes DeY³eeme¬eÀceeleerue
Yej cnCetve Heenleele DeeefCe HeefjCeeceer DeeefCe osMee®³ee efJekeÀemee®³ee cegK³e yeeyeerMeer Je YeeefmeeceeefpekeÀ DeY³eeme, keÀuee, DeeefCe Flej efJeHeefjefMe<þ cnCetve Heenleele. vee³ekeÀ, megÆer DeeefCe ³eesie oevee®ee JeeHej keÀ©ve JebefMekeÀ mecem³ee efMekeÀJeCes
ns JebefMekeÀ ieìe®es yeUer Je Del³ee®eej DeeefCe peeleer³eJeeoeefJe©× DeeefCe MekeÌleermeeþer l³eeb®ee ue{e
³eeb®³eeMeer mebyebOeerle cenÊJee®es DeeMe³e Je mebyebOeeveemeg×e ®ecekeÀ osleele. DeY³eeme ¬eÀceele ³eesieoeve
Dee³eesie SkeÀerke=Àleer keÀjC³eeme peeleer³eJeeo ieefjyeer DeeefCe Del³ee®eej DeMes cegÎs ìeUues peeC³ee®eer
Meke̳elee Demeles. ³eeGueì peesj ne ³eMeeJej Demelees DeeefCe ne@jefìDees Deuie&j oblekeÀLes®es ÒeceeCeerkeÀjCe
p³eeÒeceeCes Òel³eskeÀ DecesefjkeÀve meeO³e keÀjC³eeme GlmegkeÀ Demelees les oefjê³eleskeÀ[tve ÞeercebleerkeÀ[s peeT
MekeÀles.
³eesieoeve ¢<ìerkeÀesvee®eer HeefjCeleer ner yeN³ee®eoe JebefMekeÀ mebmke=Àleer®³ee MeguuekeÀlesle,
DeHeefjef®ele DeeefCe efJeosMeer J³eeqk eÌlejsKes®³ee DeY³eemeeves DeeefCe ª{erJeeoer Je iewjmecepetleer®³ee
yeUkeÀìerkeÀjCeele nesles. pesJne peesj ne JebefMekeÀ mebmke=Àleer®³ee SkeÀcesJe DeeMe³e DeMee ³eesieoeveeJej
Demelees lesJne efJeÐeeL³ee¥vee l³eebvee HetCe&HeCes mecepetve IesC³eeme ceol en e s l ev e e n e r .
JeebefMekeÀ pees[ ¢<ìerkeÀesve :
JeebefMekeÀ meeceûeer DeY³eeme¬eÀceele SkeÀerke=Àle keÀjC³ee®ee DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®ee Hewuet cnCepes
cetueYetle j®evee, nslet DeeefCe JewefMe<ìîes ve yeouelee DeY³eeme¬eÀceele meeceûeer, DeeMe³e, keÀL eevekeÀ DeeefCe
¢ef<ìkeÀesveeleerue Yej nes³e. JeebefMekeÀ pees[ ¢ef<ìkeÀesCe ne DeY³eeme¬eÀcee®eer Hegvej&®evee ve keÀjlee
efMe#ekeÀeuee l³eele JeebefMekeÀ meeceûeer ìekeÀC³eeme HejJeeveieer oslees pees HegjsMee ÒeceeCeele JesU, Òe³elve,
ÒeefMe#eCe Ieslee s DeeefCe DeY³eeme¬eÀce Je l³ee®ee GÎsMe mJeªHe Je O³es³eeefJeueeJelees. JebefMekeÀ pees[ ¢ef<ìkeÀesCe ne mebHetCe& DeY³eeme¬eÀce Hegvej&ef®ele keÀjC³eeme DeeefCe l³eeuee JebefMekeÀmunotes.in

Page 81

81meeceûeer, ¢ef<ìkeÀesCe DeeefCe meboYe& ®eewkeÀìerle SkeÀerke=Àle keÀjC³eeme DejsKeerle kesÀuesu³ee SkeÀ mebHetCe&
DeY³eeme¬eÀce megOeejCee Òe³elveeleerue Heefnueer DeJemLee Demet MekeÀles. leLeeefHe ne ¢ef<ìkeÀesCe ³eesieoeve
Dee³eesieemen yeN³ee®e leesìîeebvee menYeeieer keÀjlees. ³ee®ee meJe e&le cenÊJee®ee leesìe cnCepes l³ee®eer
HeefjCeleer JeebefMekeÀ meeceûeeruee cegK³eÒeJeener FeflenemekeÀej uesKekeÀ keÀueekeÀej DeeefCe Jew%eeefvekeÀ ³eeb®³ee
¢<ìerkeÀesveeletve Heeefnues peele nesles. keÀejCe ³eele DeY³eeme¬eÀcee®eer Hegvej&®evee mebYeJel ev e e n e r .
DeY³eemeemeeþer efveJe[u³ee iesuesu³ee Ieìvee, DeeMe³e, cegÎs DeeefCe mecem³ee ³ee cegK³e ÒeJeen keWÀêerle DeeefCe
³egjeskeWÀefêle DeeMe³e Je ¢<ìerkeÀesCe JeeHeªve efveJe[u³ee peeleele. U.S. Fefleneme Jeiee&leerue 5 J³ee
ÞesCeerleerue HeefM®ecesk eÀ[erue ®eUJeU (The West and Movement) ne efJeYeeie efMekeÀefJeleevee
³ee efJeYeeieele ueekeÀesìe (Sioux) Yeejleer³eebefJeÒeJeen keWÀefêle jenlees keÀejCe l³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve ‘The West World Movement’ ns cegK³e
ÒeJeener DeeefCe ³egjes keWÀefêle Deens keÀejCe les ³egjesefHeDeve, DecesefjkeÀveeb®eer DecesjerkesÀleerue HetJexkeÀ[tve
HeefM®eceskeÀ[erue Yeeiee®³ee ®eUJeUerJej peesj osles. ueKeesìe Yeejleer³e ns cegUele®e HeefM®eceskeÀ[s nesles
DeeefCe HeefjCeeceer les HeefM®eceskeÀ[s peele veJnles. ³ee efJeYeeieeuee uekeÀesìeb®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve `HetJexkeÀ[erue
Dee¬eÀceCe' Demesner cnìues peeT MekeÀles. ³ee efJeYeeiee®es Jemlegefve<þ efMemebmke=Àleer®eer ieeþYesþ Demesner kesÀues peeT MekeÀles.
JeebefMekeÀ pees[ ¢ef<ìkeÀesCe ne efJeÐeeL³ee¥vee meceepeekeÀ[s efJeefJeOe meebmke=ÀeflekeÀ Je JeebefMekeÀ
¢ef<ìkeÀesveeletve HeenC³eeme ceole keÀjC³eeme DeHe³eMeer þjlees DeeefCe p³eele osMee®es efJeefJeOe JeebefMekeÀ
meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ ieì ns yesyeveeJeHeCes yeebOeues iesuesues Deensle l³eeb®³ee Fefleneme Je mebmke=Àleer
ceOeerue ceeie& mecepeC³eeme meg×e DeHe³eMeer þjles.
HeefjJele&veer³e ¢<ìerkeÀesCe :
HeefjJele&veer³e ¢ef<ìkeÀesve ne ³eesieoeve ¢e f<ìkeÀesve DeeefCe pees[ ¢ef<ìkeÀesve ³eeHes#ee
cegueYetle¢<ìîee JesieUe Deens. ne ¢ef<ìkeÀesve DeY³eeme¬eÀcee®eer cegueYetle ie=nerlekesÀ yeoueJelees DeeefCe
efJeÐeeL³ee¥vee DeeMe³e, cegÎs, keÀLeevekeÀ DeeefCe mecem³ee efJeefJeOe JebefMekeÀ Hewuet Je ¢ef< ìkeÀesveeletve yeIeC³eeme
ceole keÀjlees. HeefjJele&veer³e ¢ef<ìkeÀesveele meceeefJe<ì cegK³e DeY³eeme¬eÀce cegÐeebceO³es JebefMekeÀ ieì, vee³ekeÀ
DeeefCe ³eesieoeve ³eeb®³ee ueebye ³eeoer®eer Yej veener. Hejblet JesieJesieUîee ieìeb®es efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀ esve, meboYe&
®eewkeÀìer DeeefCe meeceûeer®ee meceeJesMe Deens. p³eecegUs efJeÐeeL³ee¥®es efvemeie& efJekeÀeme DeeefCe USmecepee®eer
peìeruelee ³eeb®es DeekeÀueve efJemleeefjle nesF&ue. efJeÐeeLeea pesJne efye´ìerMe Jemeenleerleerue GþeJee®ee DeY³eeme
keÀjleele lesJne DeBiuees efve<þeJeble, DeÖeÀes DecesefjkeÀvme, Yeejleer³e DeeefCe efye´ìerMe , DeBiuees ¬eÀebeflekeÀejer
³eeb®ee ¢ef<ìkeÀesve ³eeb®³eemeeþer cenÊJee®ee Deens. pesCeskeÀ©ve DecesefjkesÀ®³ee Feflenemeeleerue Jejerue
JewefMe<ìîeHetCe& Ieìvee HetC e&HeCes mecepeC³eeme l³eebvee ceole nesF&ue. efJeÐeeL³ee¥veer ³ee efJeefJeOe ieìebMeer
Demeuesu³ee ¬eÀebleer®ee JesieJesieUe DeeefCe keÀener JesUe ogj peeCeeje DeLee&®ee mebHetCe& DeekeÀueveemeeþer
DeY³eeme keÀje³euee®e nJee.
Yeejleer³e Fefleneme, YeeefJeefJeOe JebefMekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ ieìeveer cegK³e ÒeJeeneleerue Yeejleer³e meceepe Je mebmke=Àleerle keÀesCel³ee
ceeiee¥veer ³eesieoeve efoues Deens l³eeJej Yej vemeeJee Gueì Yej ne efJeefJeOe meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ pes efJeefJeOe
meebmke=ÀeflekeÀ, peeleer³e, JebefMekeÀ Je Oeeefce&keÀ ieì p³eeb®³eeHeemetve Yeejleer³e meceepe yevelees. ³eeletve Giece
HeeJeuesues Deens. l³eeb®³ee peìerue meb³eesie Je megmebJeeoeHeemetve meeceev³ e Yeejleer³e mebmke=Àleer Je meceepe keÀmeemunotes.in

Page 82

82efveefce&le Peeuee l³eeJej nJee. efJepe³ee®ee SkeÀ GHeneme cnCepes p³eeb®³eeJej efJepe³e efceUefJeuee peelees les
efJepesl³eeb®³ee mebmke=Àleeruee KeesueJej ÒeYeeJeer keÀjleele.
efveCe&³e IesCes Je meeceeefpeke À ke=Àleer ¢ef<ìkeÀesve :
ne ¢ef<ìkeÀesve HeefjJele&veer³e ¢ef<ìkeÀesvee®es meJe& IeìkeÀ meeceeJelees Hejblet DeMee IeìkeÀeb®eer Yej
Ieeuelees p³eeuee l³ee efJeYeeieele efJeÐeeLeea efMekeÀle Demeuesu³ee DeeMe³e, cegÎs, mecem³eebMeer mebyebefOele efveCe&³e
IesC³ee®eer Je ke=Àleer keÀjC³ee®eer efJeÐeeL³ee&uee iejpe Demeles. ³ee ¢ef<ìkeÀesveele efJeÐeeLeea DeMeer meeceeefpekeÀ
mecem³ee DeY³eemeleele pemes DeeHeu³ee MeeUsle HegJe&ûen Je YesoYeeJe keÀceer keÀjC³eemeeþer DeeHeCe keÀe³e ke=Àleer
keÀjeJeer. MeeUeb ceOeerue HetJe&ûen Je YesoeYeso otj keÀjC³eekeÀjlee les mebyebOeerle meebefK³ekeÀer meeceûeer ieesUe
keÀjleele l³eeb®es cetu³e Je ceev³eles®es efJeMues$egìeR®ee He³ee&³eer ceeie& De esUKeleele DeeefCe MesJeìer þjJeleele keÀer keÀesCel³ee ke=Àleer keÀjeJeer. efveCe&³e IesCes Je
meeceeefpekeÀ ke=Àleer ¢ef<ìkeÀesvee®es cegK³e GefÎ<ìîes cnCepes efJeÐeeL³ee¥vee efJe®eej keÀjC³ee®es Je efveCe&³e
IesC³ee®es keÀewMeu³e efMekeÀefJeCes, l³eeb®e s me#eceerkeÀjCe keÀjCes DeeefCe jepekeÀer³e keÀe³e&#eceles®eer peeCe ÒeeHle
keÀjC³eeme l³eebvee ceole keÀjCes.
mebefceÞeerle ¢ef<ìkeÀesve :
DeeHeCe Jejleer JeCe&ve kesÀuesues DeY³eeme¬eÀceele SkeÀerke=Àle kesÀu³ee peeCeeN³ee JebefMekeÀ meeceûeer®es
®eej ¢ef<ìkeÀesve ns yengOee Òel³e#e DeO³eeHeve He×leerle efceÞeerle kesÀues peeleele. ³eesieoeve ¢ef<ìkeÀesve ne
SkeÀ ¢ef<ìkeÀesve ogmeN³ee ¢ef<ìkeÀesveekeÀ[s IesTve peeCeejs Jeenve cnCetve JeeHejuee peeT MekeÀlees DeeefCe
DeefOekeÀ ®eeleg³e&HetCe& DeeJnevee lcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve cnCepes HeefjJele&veer³e ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe efveCe&³e IesCes Je
meeceeefpekeÀ ke=Àleer ¢ef<ìkeÀesve. SkeÀ G®®e cegK³e ÒeJeener keWÀefêle DeY³eeme¬eÀceekeÀ[tve SkeÀe DeMee
DeY³eeme¬eÀceekeÀ[s pees efveCe&³e IesCes Je meeceeefpekeÀ ke=À leerJej keWÀefêle neslees. l³eeJej Òel³e#eHeCes peeCes DeMeer
SKeeÐee efMe#ekeÀekeÀ[tve DeHes#ee keÀjCes JeemleJeJeeoer veener. ³eeTueì DeY³eeme¬eÀceele JebefMekeÀ meeceûeer
SkeÀerkeÀjCee®³ee Heefnu³ee HeeleUerJe©ve G®®e HeeleUerkeÀ[s peeCes ns ¬eÀefcekeÀ Je mebef®ele Demee³euee nJes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe.1 pescme S ye@keÌmed Üeje efou³ee iesuesu³ee yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®³ee ¢ef<ìkeÀesvee®eer veeJes meebiee.
6.5 meejebMe
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ner DeMeer keÀuHeve e Deens peer meebieles keÀer meJe& efJeÐeeLeea ce ie les
kegÀþu³eener efuebie, JebMe, peele, mebmke=Àleer, YeeDeHeJeeoelcekeÀ ieìe®es Demees l³eebveer MeeUsle Mew#eefCekeÀ meceevelee DevegYeeJeuee nJeer. keÀener efJeÐeeLeea
l³eeb®³ee efJeMes

Page 83

83l³eeb®eer mebj®evee Flej ieìe®³ee efJeÐeeL³ee¥Hes#ee vegkeÀleer®e Peeuesueer Deens. yengmeebmke=ÀeflekeÀ e fMe#eCe ner
DeeoMe& O³es³eecegUs SkeÀ melele ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. leer Mew#eefCekeÀ meceevelee ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee
Òe³elve keÀjles Hejbleg ceeveJeer meceepeele meJe& ÒekeÀej®³ee YesoeYesoe®es efveceg&ueve keÀOeerner HetCe&HeCes meeO³e kesÀues
peeT MekeÀCeej veener.
6.6 DeY³eeme
1.Yeejleeleerue yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®ee legce®³ee ¢<ìerves keÀe³e DeLe& Deens? yengmeebmke=ÀeflekeÀ
efMe#eCee®eer JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.
2.yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer GefÎ<ìîes meebiee.
3.pescme S. ye BkeÌme Üeje efou³ee iesuesu³ee yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es ¢ef<ìkeÀesve mHe<ì keÀje.
4.pescme S. yeBkeÌme Üeje efou³ee iesuesu³ee yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es ¢ef<ìkeÀesve meesoenjCe mHe<ì
keÀje.
5.yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es HeefjceeCe, Dee ³eece JeCe&ve keÀje.
6.yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCeele meceeefJe<ì kesÀueer peeT MekeÀCeejer Jeiee&leerue keÀener #es$es DeesUKee.
legce®³ee Glleje®es GoenjCeemen mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
7.mel³e keÀer Demel³e les meebiee. Demel³e Demeu³eeme keÀejCe meebiee.
De) yengueleeJeeoer ueeskeÀMeener meceepeele HeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee keÀe³e& keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
Demeuesues %eeve, Je=lleer DeeefCe keÀewMeu³es mebHeeove keÀjC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥vee ceole keÀjCes ns
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es SkeÀ O³es³e De ens.
ye) yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns SkeÀeefOekeÀejMeeneruee ®eeuevee osles.
keÀ) yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns HeÀkeÌle ueeskeÀeb®³ee efJeefMe<ì ieìemeeþer Deens.
8. efjkeÀec³ee peeiee Yeje.
1) õõõõ -³eebvee yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es pevekeÀ mecepeues peeles.
2) yengmeebmke=ÀeflekeÀles®eer J³eeK³ee õõõõõ menpeerJevee®eer DeJemLee DeMeer kesÀueer
peeles.
munotes.in

Page 84

84IeìkeÀ -7
efMe#eCeeleerue mecem³ee
IeìkeÀ j®evee :
7.0 GefÎ<ìîes
7.1 Heefj®e³e
7.2 ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCe
7.3 ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCeeleerue cegÎs
7.4 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe
7.4.1 mebmke=Àleer cnCepes keÀe³e?
7.4.2 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe cnCepes keÀe³e?
7.4.3 yengmeebmke=ÀeflekeÀ Jeiee&®eer O³es³es
7.4.4 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee ®es Dee³eece
7.4.5 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCeeleerue mecem³ee
7.5 cetu³eefMe#eCe
7.5.1 GÎsMe
7.5.2 cegu³e efMe#eCee®eer cegK³e GefÎ<ìîes
7.5.3 cegu³e efMe#eCee®es cegÎs
7.0GefÎ<ìîes
³ee efJeYeeieeveblej efJeÐeeL³ee¥vee Keeueerue iees<ìer Meke̳e nesleerue.
ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCee®eer J³eeK³ee keÀjCes.
ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCee®eer iejpe leHeemeCes.
ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCeeMeer mebyebOeerle mecem³ee mHe<ì keÀjCes.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer J³eeK³ee keÀjCes.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer iejpe leHeemeCes.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCeeMeer mebyebOeerle mecem³ee mHe<ì keÀjCes.
cetu³eefMe#eCee®eer J³eeK³ee keÀjCes.munotes.in

Page 85

85cetu³e efMe#eCee®eer iejpe leHeemeCes.
cetu³e efMe#eCeeMeer mebyebOeerle mecem³ee mHe<ì keÀjC es.
efMe#eCeeleerue mecem³ee mees[JeC³eemeeþer®es ceeie& mHe<ì keÀjCes.
7.1Heefj®e³e
peie ns peeieeflekeÀ Kes[s yeveuesues Deens. pesLes peiee®ee SkeÀ Yeeie SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ ceeiee¥veer
peieeuee ÒeJeeefnle keÀjlees. cnCetve®e ceeveJeer peerJevee ®³ee Òeefle<þs®ee Deeoj DeeefCe efJeefJeOeles®ee efmJekeÀej
³ee®eer iejpe Deens. peieele Me$etlee, ³eg×, DemeefnJe³eele®e Meeblelee, megmebJeeo DeeefCe cetu³e He×leeR®es yeerpe cepeyetle keÀjCes DeeJeM ³ekeÀ Deens. ner cetu³es
ueeskeÀeb®³ee ceesþîee mecegoe³eekeÀ[s Deieoer l³ee®eJesUsme efMe#eCee®³ee meeOeveemen l³ee®es ceeO³ece cnCetve
Òemeeefjle kesÀues peeT MekeÀles. DeeefCe cnCetve ceeveJeer DeefOekeÀej yengmeebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe cetu³e DeeOeeefjle
efMe#eCee®eer iejpe Deens.
7.2 ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCe
GHeefJeDe) ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCe :
ceeveJeer DeefOekeÀej keÀesCeles?
ceeveJeer DeefOekeÀej cnCepes efMe#eCeeleerue DeefuekeÀ[erue He×leeR®ee ísoveefyebot efkebÀJee meec eeF&keÀ
JewefMe<ìîe Demesner mebyeesOeues peeT MekeÀles. ³ee He×leer pemes keÀer Yeeb[Celebìe efveJeejCe, keÀe³eÐeemebyebOeer
efMe#eCe, efJekeÀeme efMe#eCe, mecem³ee mebyebOeer efMe#eCe, Meeblelee efMe#eCe, He#eHeele efJejesOeer efMe#eCe,
yengmeebmke=Àefle keÀ efMe#eCe DeeefCe peeieeflekeÀ efMe#eCe.
ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCe cnCepes keÀe³e?
ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCe cnCepes ceeveJeer DeefOekeÀejeb®³ee ®eeuevesÒeleer %eeve, keÀewMeu³e DeeefCe
¢ef<ìkeÀesve. ceeveJeer DeefOekeÀeje®es cenÊJe mecepeC ³eemeeþer efMe#eCe iejpes®es Deens. ceeveJeer DeefOekeÀej
efMe#eCe cnCepes Demes meJe& efMe#eCe pes ceeveJeer DeefOekeÀejeb®es %eeve, keÀewMeu³e DeeefCe cetu³es efJekeÀefmele
keÀjles.
ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCeemeeþer®³ee meb³egkeÌle je<ì^ oMekeÀev es (1995 les 2004) ceeveJeer
DeefOekeÀej efMe#eCee®eer J³eeK³ee Heg{erue ÒeceeCes kesÀueer. ’%eeve, keÀewMeu³es osTve DeeefCe ¢<ìerkeÀesveebvee
DeekeÀej osTve l³eeÜejs ceeveJeer DeefOekeÀejeb®³ee peeieeflekeÀ mebmke=Àleer®³ee yeebOeCeer®es GefÎ<ì þsTve kes Àuesues
ÒeefMe#eCe, Òemeej DeeefCe ceeefnleer®es Òe³elve pes Heg{erue yeeyeeRkeÀ[s efveoxMe keÀjleele.“
De) ceeveJeer DeefOekeÀej DeeefCe cetueYetle mJeeleb$³eemeeþer Deeoj yeUkeÀì keÀjCes.
ye) ceeveJeer J³eeqkeÌlecelJe DeeefCe l³ee®³ee Òeefle<þs®eer pee Ce ³eeb®ee HetCe& efJekeÀeme.munotes.in

Page 86

86keÀ) meJe& osMe, cetU®es ueeskeÀ DeeefCe peeleer³e, je<ì^er³e, JebefMekeÀ, YeeefDeeoj, efuebiemeceveelee DeeefCe cew$eeruee ®eeuevee osCes.
[) SkeÀ cegkeÌle meceepeele meJe& ueeskeÀebveer Hee fjCeecekeÀejkeÀefjl³ee menYeeieer nesCes Meke̳e keÀjCes.
F) ’Meeblelee ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee ke=ÀleeR®ee GlkeÀ(ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCeemeeþer meb³egkeÌle je<ì^ oMekeÀe®³ee ke=Àleer DeejeKe[îeeletve meeYeej
(1995 -2004), Heefj®íso 2)
ceeveJe DeefOekeÀej efMe#eCe ns ceeveJe DeefOekeÀejeefJeefMekeÀefJeles. l³eeb®es O³es³e cnCepes ueeskeÀebvee ceeveJeer DeefOekeÀej, ceeveJeer DeefOekeÀeje®eer efkebÀcele keÀjCes DeeefCe
ceeveJeer DeefOekeÀejebvee Deeoj osCes, mebj#eCe keÀjCes DeeefCe ®eeuevee osCes ³eemeeþer®eer peyeeyeoejer
efmJekeÀejCes ns mecepeC³eeme ceole keÀjles. ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCee®eer cenÊJeHetCe& efvemeyeueerkeÀjCe, SkeÀ Òeef¬eÀ³ee p³eeletv e ueeskeÀ DeeefCe peceeleer l³eeb®es mJele:®es peerJeve DeeefCe l³eeb®³eeJej
HeefjCeece keÀjCeejs l³eeb®es efveCe&³e ³eeJejerue l³eeb®es efve³eb$eCe Jee{Jeles. ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCee®es Debeflece
O³es³e cnCepes ueeskeÀebveer SkeÀ$eHeCes keÀe³e& keÀ©ve meJee¥meeþer ceeveJe DeefOekeÀej v³ee³e DeeefCe Òeefle<þe ÒeeHle
keÀjCes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe.1 ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCee®eer J³eeK³ee do³ee.
Òe.2 ceeveJeeefOekeÀej DeeefCe ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCe ³eeceOeerue mebyebOe keÀe ³e Deens?
Òe.3 ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCee®eer iejpe legce®³ee Meyoele mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 87

877.3 ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCeeleerue cegÎs
1) efMe#eCeeves ceeveJeeefOekeÀejebmeeþer YekeÌkeÀce Hee³ee HegjJee³euee nJee : ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCe ns
meJe& mlejebJej Ie[tve ³eeJe³eeme nJes. ÒeeLeefcekeÀ, efÜefle³ekeÀ DeeefCe le=leer³ekeÀ. ÒeeLeefcekeÀ mlejeHeemetve®es
efMekeÀJeCes ns ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCeeleerue mebj®evee DeeefCe meKeesueles®eer Jee{erJe HeeleUer osTue.
DeMeeÒekeÀejs De Meer mebj®evee efJeÐeeL³ee¥®³ee j®eveelcekeÀ Je³eeHeemetve l³eeb®³ee DebieYetle nesF&ue DeeefCe
l³eeb®³ee Meeues³e peerJevee®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ yevesue.
2) ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCeeuee efJemle=le J³eeHleer Demee³euee®e nJeer : DeMeeÒekeÀej®es efMe# eCe ns
HeÀkeÌle DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeHegjles ce³ee&efole ve jenlee DeveewHe®eeefjkeÀ He×leermeeþer meg×e ueeiet Jne³euee
nJes. ³eeÜejs Kee$eer Heìsue keÀer les DeefOekeÀe DeefOekeÀ leªCeebHe³e¥le Heesn®esue. l³eeleu³ee l³eele Demes leªCe
p³eebvee DeewH e®eeefjkeÀ G®®e efMe#eCe HejJe[t MekeÀle veener. efMe#eCe lep%eebveer meg×e l³eebvee mJele:uee DeMee
ÒeMve efJe®eejeJee. ÒeeLeefcekeÀ Heemetve les le=leer³ekeÀ mlejeHe³e¥le®³ee DeeHeu³ee efMe#eCe mebmLee DeeHeCe
ªpeJele Demeuesueer cegu³es keÀMeeÒekeÀejs Ò eefleefyebyeerle keÀjleele?
3) DeeblejMeeKeer³e ÒeYeeJe : ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCe ns HeÀkeÌle ceeveJeleeJeeoer ÒeJeeneHegjles ce³ee&efole
vekeÀes. les Demes efJeYeeie efkebÀJee MeeKeeb®ee Yeeie DemeeJe³eeme nJes. p³eeb®³ee DeY³eeme¬eÀceele ceeveJeeefOe keÀej
efMe#eCe veener. DeMee MeeKee efkebÀJee efJeYeeiee®³ee DeY³eeme¬eÀceele meg×e ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCee®³ee
mebyebOeerle Yeeiee®eer Yej nJeer.
ceeveJeeefOekeÀej ns JesieJesieUîee MeeKeebÜejs mHe<ìHeCes leHeemeues peeT MekeÀleele. pesCekeÀ©ve
l³eeuee ceeveJelee DeeefCe Yeel³eeb®es DeekeÀueve ienve nesF&ue. DeMeeÒekeÀejs l³ee DeY³eeme¬eÀcee®³ee keWÀêmLeeveer ceeveJeeefOekeÀej Demetve
l³ee®³ee meYeesJeleer me=pe veelcekeÀ DeY³eeme¬eÀce DeeKeuee peeT MekeÀlees DeeefCe DeMeeÒekeÀejs DeeblejMeeKeer³e
ÒeYeeJe ÒeeHle nesT MekeÀlees.
4) ceeveJeeefOekeÀej efMekeÀefJeC³eemeeþer meJeexlke=À<þ ceeie& efJekeÀefmele keÀjCes : ceeveJeeefOekeÀej
efMe#eCe ns J³eeK³eeveHe×leer cnCetve Òemeeefjle kesÀues peeT MekeÀle veener. l³eeuee Òel³e#e DevegYeJee®eer pees[
efoueer pee³euee nJeer. pesCeskeÀ©ve efJeÐeeL³ee&uee ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCeeefJeJeeìsue. DeeefCe ner iees<ì ceewefKekeÀ ÒeLee pe mes iees<ìer meebietve, lelJe%eeve DeeefCe meeefnl³ee®ee efueefKele
keÀe³ee&Üejs, veeìkeÀ DeeefCe YetefcekeÀe JeþJeC³eeÜejs, keÀueelcekeÀ keÀe³e&, ef®e$e keÀe{Ces efkebÀJee keÀefìveÜejs,
ueeskeÀebMeer Òel³e#eHeCes yeesueC³eeÜejs KesUeÜejs DeeefCe ceeveJeer DeefOekeÀeje®³ee mesJesle Demeuesu³ee Deejesi³e
efMe#eCe Je efJe%eeveeÜejs meeO³e kesÀues peeT MekeÀles.
efvekeÀer menYeeieer efMe#eCe (Ssk etÀve efMekeÀCes) me¬eÀer³e efMe#eCe (pesLes efJeÐeeLeea efMekeÀC³eemeeþer efceUJelees)
DeeefCe Òee³eesefiekeÀ efMe#eCe (Òel³e#e DevegYeJeeHeemetve DevegYeJe keÀe{C³ee®eer Òeef¬eÀ³ee ns ceeveJeeefOekeÀej
efMe#eCeele keÀMeeÒekeÀejs YetefcekeÀe yepeeJeleele ³ee vecegv³eeves MeeUe DeeefCe l³eeb®³ee peceeleer ³eeceOeerue DeeefCe
ceesþîee ÒeceeCeeJej neueDeHes<ìeb®ee Fefleneme Demeuesu³ee osMeebceOeerue %eeve De[LeUîeebvee lees[Ces
oMe&efJeues. ³ee ceb[Ueves Oeeefce&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ HejbHejeb®³ee cen ÊJeebvee meg×e mHeMe& kesÀueemunotes.in

Page 88

88l³eeb®³eepeJeU Òeefle<þe, keÀe³eoe DeeefCe ceeveJeer DeefOekeÀejeb®eer keÀuHeveeb®eer ceeefnleer nesleer. ³ee iees<ìeR®eer
DeeþJeCe keÀ©ve osCes ceesuee®es Deens efkeÀ ceeveJeer Òeefle<þs®eer mebkeÀuHevee ner 1948 ceO³es MeesO eueer iesueer
efkebÀJee ceeveJeer DeefOekeÀeje®³ee keÀuHevee efkebÀJee meceeveles®eer lelJes ner HetCe&HeCes Oece&efvejHes#e cetuelelJee®eer
Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe.1 ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCeeleerue cegÎs meO³ee®³ee keÀeUeleerue GoenjCe eves mHe<ì keÀje.
Òe.2 Mew#eefCekeÀ ÒeJeene®³ee JesieJesieUîee mlejeleerue ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCee®³ee J³eJeneje®es
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeie& leHeemee.
Òe.3 ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCee®³ee DeeblejMeeKeer³e ÒeYeeJee®es JeCe&ve keÀje.
7.4 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe
GHeefJe7.4.1 mebmke=Àleer cnCepes keÀe³e?
mebmke=Àleer ceO³es SkeÀe efJeefMe<ì ieìe®eer meeceeF&keÀ cetu³es ceev³elee HejbHeje Je v³ee³ee®ee meceeJesMe
neslees . SkeÀe ieìeHeemetve ogmeje ieì JesieUe keÀmee nesF&ue ns oeKeJeCeejs ¢ef<ìkeÀesve, ef®evns, J³eeK³ee,
DeeefCe ceev³eleeÒeeHle efvekeÀ

Page 89

89peesHe³e¥le SkeÀ mecejme (megmebJeeoer) meceepe neslee leesHe³e¥le SkeÀ mebmke=Àleer DeeefCe m eg#ce
meebmke=ÀeflekeÀ vecegves ns ceev³eleeÒeeHle efvekeÀyeouee³euee meg©Jeele Peeueer DeeefCe JeebefMekeÀ keWÀefê³elesHeemetve yengueleeJeeo DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
meeHes#eleskeÀ[s Jeeì®eeue keÀjC³ee®eer iejpe efvecee&ve Peeueer. DeMee ÒekeÀej®³ee yeouee®es SsefleneefmekeÀ Je
meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ DeJ³ekeÌle kesÀuesues DeLe& Deensle DeeefCe les pemes efomeles eflelekesÀ meesHes veener. les
cnCepes HeÀkeÌle efmJekeÀej Je men veMeeruelee veener lej Je®e&mJeJeeoer mebmke=Àleer FlekesÀ®e DeuHemebK³eekeÀ
mebmke=Àleer®eer ceev³elee Je meepejs keÀjCes Deens. DeMeeÒekeÀejs meceepe pemee yengmeebmke=ÀeflekeÀ, efJeDeeefCe yengueleeJeeoer yeveuee leMeeÒekeÀejs efJeefJeOeebiee r mebmke=Àleer®ee iejpee Je O³es³es ÒeeHle keÀjC³eemeeþer
efMe#eCeeves meg×e yeoueCes DeHesef#ele nesles les HeÀkeÌle HeeþîeHegmlekeÀeleerue keÀener HeeþeHegjleer®e ce³ee&efole
veener efkebÀJee l³ee®³ee SsefleneefmekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ ¢e f<ìkeÀesveeleerue mebmke=Àleer®es meboYe& osle
Demeuesu³ee meeceûeerHegjles®e ce³ee&efole veener. DeMeeÒekeÀejs yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns l³ee®³ee meboYee&leerue
%eeve, cetu³es, Je=Êeer DeeefCe keÀewMeu³es ³eeb®es meceûe DeekeÀueve Deens.
7.4.2 ye ngmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe cnCepes keÀe³e?
ies (2000) ue@[meve efyeefuebiPed ³eebveer yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer J³eeK³ee ÒeefMeef#ele
efMe#ekeÀeb®³ee megefJeOesmen meebmke=ÀeflekeÀ ¢<ìîee ÒeeflemeeoelcekeÀ DeO³eeHeveMeem$ee®ee DebieerkeÀej DeMee r
kesÀueer. DeMeeÒekeÀejs yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCeeuee keÀe³e efMekeÀJeues peeles, keÀmes efMekeÀJeues peeles DeeefCe
keÀesCeekeÀ[tve efMekeÀJeues peeles ³ee®es HegveueexkeÀve iejpes®es Deens. ne yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®ee ÒecegKe cegÎe
Deens.
yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns SkeÀe yengueleeJeeoer meceepeele HeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee peieC³eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee %eeve keÀewMeu³es DeeefCe ¢ef<ìkeÀesveemen efJeÐeeL³ee¥vee megmeppe keÀjC³ee®es ue#³e
þsJeles. yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#e Ce ns ogmeN³ee mebmke=Àleer®eer ceev³elee Je meepejer keÀjC³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeuee
®eeuevee osles. yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCeeleerue meebmke=ÀeflekeÀ HeÀjkeÀebkeÀ[s GÊejoeef³elJe cnCetve yeefIeleues
peele veener lej l³ee®eer efkebÀcele kesÀueer peeles Je l³ee®ee Deevebo uegìuee peelees. yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns
efJeefJeOe mebmke=ÀleerMeer mebyebefOele efJeÐeeL³ee¥®³ee iejpee, DeeJe[er DeeefCe DeeJneveebMeer mebJesoveMeerue Deens. les
JesieJesieUîee JebefMekeÀ HeeMJe&Yetceer, peeleer, YeeefDemeuesu³ee ueeskeÀebmeeþer meceeve mebOeer DeeefCe DevegketÀue JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³ee®es O³es³e þsJetve Deens.
l³ee®ee GÎsMe cnCepes efJeefJeOe mebmke=Àleer DeeefCe l³eeb®³ee HejbHeje®es mec e=× DeeefCe meJe&meceeJesMekeÀ DeekeÀueve
HegjJeCes ns Deens.
7.4.3 yengmeebmke=ÀeflekeÀ Jeiee&®eer O³es³es :
1.meebmke=ÀeflekeÀ efJeefJeOelesmeeþer Deeoj Je peyeeyeoejer, Oejleermeeþer Òe®eb[ Deeoj, ceeveJeer Òeefle<þsmeeþer
Deeoj DeeefCe efvemeie& Je meb mke=Àleerue yengueleeJeeoe®eer ceev³elee efJekeÀmeer keÀjCes.
2.efJeefJeOeebieer ¢ef<ìkeÀesveeuee GÊespeve osCes, DeeefCe JesieJesieUîee ¢ef<ìkeÀesveeleerue DeLee¥vee cegkeÌleHeCes
efmJekeÀejCes.
3.leeefke&ÀkeÀ Je Jemlegefve<þ efJe®eejmejCeeruee GÊespeve osC³e emeeþer Jew%eeefvekeÀ ¢<ìer efJekeÀefmele keÀjCes
DeeefCe HetJe&ûen YesoeYeso DeeefCe He#eHeeleeefJe©× ue{Ces.
4.mJele:yeÎue®eer peeCe DeeefCe mJele:®³ee Je Flejeb®³ee mebmke=Àleer®eer peeCe efJekeÀefmele keÀjCes.munotes.in

Page 90

90Yeejle ne ueeskeÀmebK³es®³ee DeeOeejs ogme je meJee&le ceesþe osMe Deens. ³ee osMeele KegHe meeN³ee
mebmke=Àleer, Oece&, peeleer DeeefCe JebefMekeÀ ieì Deensle. l³eecegUs DeY³eeme¬eÀceele Òel³eskeÀ meebmke=ÀeflekeÀ
efJeOeer®ee meceeJesMe keÀjCes Meke̳e veener.
7.4.4 yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe e®es Dee³eece :
meerìue ³esLeerue Jee@efMebiìve ³egefveJnefme&ìerleerue yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®³ee keWÀêe®es meb®eeuekeÀ
ÒeesHesÀmej pescme S. yeBkeÌme ³eebvee yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®³ee #es$eeleerue DeûeieC³e efJeodJeeve mecepeues
peeles. l³eebveer yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es efveCee&³ekeÀ Dee³eece leHeMeerueJeejHeCes MeesOetve keÀe{uesues Deens.
meeceûeer SkeÀerkeÀjCe -efMe#ekeÀebveer l³eeb®ee efJeDeeefCe mecem³ee mHe<ì keÀjC³eekeÀjlee efJeefJeOe mebmke=Àleer DeeefCe ieìeHeemetve®eer GoenjCes Je meeceûeer
efkeÀleer ÒeceeCeele JeeHejeJeer ³ee®³eeMeer ns mebyebOeerle Deens. ³eeceO³es Fefleneme YeeefJe%eeve ³ee efJe%eev eyeebOeCeer -efJeÐeeLeea l³eeb®es mJele:®es %eeve keÀmes yeebOee³e®es ns efMekeÀleele. ³eeceO³es efMe#ekeÀ
DeeefCe efJeÐeeLeea %eeveekeÀ[s keÀmes yeIeleele DeeefCe keÀmee mebJeeo meeOeleele ³eeleerue yeouel³ee ceeiee¥®ee
meceeJesMe neslees. p³eecegUs les HeÀkeÌle ogmeN³eeves efvecee&Ce kesÀuesu³ee %eevee®es DeYeeskeÌles jenle veenerle lej
mJele: %eeveefvecee&les yeveC³eeme l³eebvee ceole nesles. yengmeebmke=ÀeflekeÀ efme×eble ÒeefleHeeove keÀjleele keÀer
mebMeesOekeÀe®eer cegu³es, J³eeqkeÌleiele Fefleneme, ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe ceev³elee les efvecee&Ce keÀjle Demeuesu³ee
%eeveeHeemetve JesieUs kesÀues peeT MekeÀle veener.
Deeke=Àleer 7.4 : yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es Dee³eecemunotes.in

Page 91

91HetJe&ûeneleerue keÀceer -ne Dee³eece efJeÐeeL³ee¥ceO³es JesieJesieUs J ebefMekeÀ peeleer³e DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
ieìeÒeleer mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥vee ceole keÀjC³eemeeþer
efMe#ekeÀeÜeje JeeHeju³ee peeCeeN³ee Heeþ Je ke=ÀleeR®es JeCe&ve keÀjlees.
meceevelee DeO³eeHeve Meem$e -pesJne efMe#ekeÀ l³eeb®es efMekeÀJeCes DeMee ceeiee¥veer ªHeeblejerle keÀjlee
pes efJeefJeOe JebefMekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Je meeceeefpekeÀ Jeie& ieìeb®³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee Mew#eefCekeÀ keÀeceefiejeruee
megueYe keÀjleele. lesJne meceevelee DeO³eeHeveMeem$e DeefmlelJeele Demeles. meceevelee DeO³eeHeveMeem$e
ceeveles keÀer efJeefJeOe mebmke=Àleer Je ieìeb®es efJeo³eeLeea ns MeeUsle KetHe meeN³ee #ecelee IesTve ³esleele.
pesJne meceevelee DeO³eeHeveMeem$ee®eer DebceueyepeeJeCeer nesles lesJne efMe#ekeÀ meebmke =ÀeflekeÀ¢<ìîee
ÒeeflemeeoelcekeÀ DeO³eeHeve ke=Àleerle DeeCeleele.
Meeues³e mebmke=Àleer DeeefCe meceepej®eves®es yeUkeÀìerkeÀjCe -ns lesJne®e efvecee&Ce nesles pesJne
MeeUs®eer meebmke=ÀeflekeÀ mebIeìvee ner DeMee He×leerves ªHeeblejerle nesleele p³ee efJeefJeOe JebefMekeÀ peeleer³e
DeeefCe ueQefiekeÀ ieìeb®³ee efJeÐeeL³ee¥vee iegCeelcekeÀ Je meceeve opee& DevegYeJeCes Meke̳e nesles.
efMe#ekeÀebvee meecegefnkeÀ ³eespevee DeeefCe met®eveebmeeþer mebOeer Òeoeve keÀ©ve DeeefCe ueeskeÀMeener
mebj®evee ef veefce&le keÀ©ve peer efMe#ekeÀ, HeeuekeÀ DeeefCe Meeues³e keÀce&®eeN³eebvee MeeUe ®eeueefJeC³ee®eer
meeceeF&keÀ peyeeyeoejer osles l³eeÜejs SkeÀ meyeU Meeues³e mebj®evee yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®ee mejeJe
megkeÀj keÀjles.
7.4.5 yengmeebmke=Àefleke À efMe#eCeeleerue mecem³ee :
1) Deeblejmeebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&#eceles®ee DeYeeJe : Jeiee&le pej efMe#ekeÀebpeJeU Deeblejmeebmke=ÀeflekeÀ
keÀe³e&#eceles®ee DeYeeJe Demesue lej les SkeÀ DeeJneve yevet MekeÀles. efMe#ekeÀ ne efJeÐeeL³ee¥®eer mebmke=Àleer
mecepetve IesC³eeme keÀceer He[t MekeÀlees, l³ee®³eepeJeU®es %eeve DeHegjs efkebÀJee ®egkeÀer®es meg×e Demet MekeÀles,
yengueleeJeeoer HeeMJe&Yetceer Demeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥meesyele keÀe³e& keÀjC³ee®³ee keÀewMeu³ee®ee DeYeeJe Demet
MekeÀlees efkebÀJee Devegk etÀue ¢ef<ìkeÀesve Demet MekeÀle veener. yengmeebmke=ÀeflekeÀ Jeiee&leerue ns meJe& De[LeUs þ©
MekeÀleele (ieesHeeue 2011) SkeÀ efJeefJeOeebieer Jeiee&le efMekeÀefJeC³eemeeþer efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesvee®ee JeeHej
keÀjC³eemen efMe#ekeÀebvee megmep³e Je ÒeefMe ef#ele kesÀues iesues Heeefnpes.
2) yengmeebmke=ÀeflekeÀ DeY³eeme¬eÀcee®es DeekeÀueve : meJe& ÒekeÀej®³ee efJeefJeOelesuee meeceeJetve IesCeeje
DeY³eeme¬eÀce ne HeÀkeÌle ceeefnleer®es DeesPes yevegve peelees. yengmeebmke=ÀeflekeÀ Jeiee&le meJe& ceeefnlee r DeboeOegboHeCes
meceeefJe<ì keÀjCes, meJe& Oece& efkebÀJee Yeeveener Jee DeeJeM³ekeÀ HeCe veener. efJeefJeOeebieer ueeskeÀmebK³esuee mesJee osC³eeme HegjsMee efJemle=le DeMee me eceeF&keÀ
DeY³eeme¬eÀcee®eer lesLes iejpe Deens. efJeMeeue efJeefJeOeles®³ee ueeskeÀebvee pes He³ee&³e HetjJet MekeÀleele DeMee
meeefnl³e Je ke=ÀleeR®³ee meeOeveebÜejs DeY³eeme¬eÀcee®ee SkeÀ JewefMkekeÀ DeejeKe[e meeO³e kesÀuee peeT
MekeÀlees.
3) HeÀkeÌl em e e c e e e f p e k e ÀD e Y ³ e e m eD e e e f C eY e e < e e b c e O ³ e s ® ev e e n e r: yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ns HeÀkeÌle
meeceeefpekeÀ DeY³eeme DeeefCe YeeDemeleele Demee mecepe efMe#ekeÀeb®ee DeeefCe Keeme keÀ©ve ieefCele Je mee³evme efMe#ekeÀeb®ee Demelees. Hejblet
ner keÀuHevee DeHegjer Je ®egkeÀer®eer Deens. yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer J³eeK³ee efJemle=leHeCes kesÀueer pee³euee
nJeer, DeeefCe l³eeuee efJe

Page 92

92meebmke=ÀeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeleerue meeceûeer®es DeekeÀueve meceeefJe<ì JneJes pesCeskeÀ©ve lesLes yengmeebmke=ÀeflekeÀ
DeekeÀuevee®ee peemleerle peemle efmJekeÀej nesF&ue DeeefCe yengmeebmke=ÀeflekeÀ Je iee&Òeleer keÀceer ÒeeflejesOe Demesue.
4) HetCe&HeCes JesieUîee mebmke=Àleerletve ³esCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®eer keÀceer ÒekeÀej®eer Mew#eefCekeÀ
keÀeceefiejer : pej Mew#eefCekeÀ meeceûeer ner efJeÐeeL³ee¥®³ee efÜleer³e YeeYeel³ee®³ee efvecve Mew#eefCekeÀ keÀeceefiejerkeÀ[s IesTve peeles. pej ¢ef<ìkeÀesve ne meebmke=ÀeflekeÀ
HeeMJe&efHeþerkesÀHeemetve JesieUe Demesue lej keÀener JesUsme Jeie&ke=Àleerle menYeeieer nesC³eeme efJeÐeeLeea veejepe
Demelees. Goe. efJeÐeeLeea ne pej DeeefoJeemeer #es$eeleerue ogj®³ee Yeeieeleerue Demesue lej lees Meeble jenCes
Hemeble keÀjlees DeeefCe Jeiee&le ÒeMve efJe®eejC³eeme ef kebÀJee ceeskeÀUsHeCes Gllej osC³eeme efye®ekeÀlees. ³eecegUs
l³eeb®³ee Mew#eefCekeÀ keÀeceefiejerle De[LeUe ³esT MekeÀlees. efMe#ekeÀebveer ³eeyeeyeleerle mebJesoveMeerue Demee³euee
nJes DeeefCe Jeie&mebJeeoeleerue JesieJesieUs ¢ef<ìkeÀesve efmJekeÀejC³ee me efJeÐeeL³ee¥vee nUtnUt ceole keÀjeJeer.
5) DeO³eeHeve keÀe³e&ÒeCeeueer : Jeiee&leerue efJeefJeOelee ue#eele IesTve efMe#ekeÀebvee JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer
DeO³eeHeve keÀe³e&ÒeCeeueer DeJeuebyeC³eeme nJeer. peer mebmke=Àleer JesieUer Deens. l³ee mebm ke=Àleer®³ee efJeÐeeL³ee¥®ee
efJeMJeeme Je DeelceefJeMJeeme ÒeeHle nesC³eeme efMe#ekeÀebveer l³eeb®eer Mewueer Je ¢ef<ìkeÀesve ªHeeblejerle
keÀjeJe³eeme nJee. efJeefJeOeebieer DeO³eeHeve ÒeCeeueer pemes YetefcekeÀe JeþJeCes, iees<ìer, mecem³ee efvejekeÀjCe ,
vekeÌkeÀue DeeefCe menkeÀejer DeO³e³eve DebefiekeÀeju³ee peeT MekeÀleele p³ee JesieJesieUîee mebmke=Àleer®³ee
efJeÐeeL³ee¥®³ee mees³eer HetjJet MekeÀleele.
6) efMe#eCe HeOoleerle mebj®eveelcekeÀ megOeejCeele JebefMekeÀ meeceûeer®³ee meceeJesMeele yeoue :
DeeefÖeÀkeÀve DecesefjkeÀveebvee cegK³e ÒeJeener MeeUebceO³es meceeefJe<ì keÀjC³eeyeeyele®eer DecesefjkesÀle 1950
ceO³es meg© Peeuesu³ee ®eUJeUerves 1980 He³e¥le HeeUscegUs jesJeuesueer nesleer. DeeefCe HeÀkeÌle efJeefJeOe
mebmke=Àleerleerue efJeÐeeL³ee ¥®ee MeeUsle meceeJesMe keÀjC³ee®³ee JejHeebieerHeCee l³ee veJnlee lej efJeefJeOe
meebmke=ÀeflekeÀ HeeMJe&efHeþerkesÀ®³ee ueeskeÀeb®ee Fefleneme Je efueKeeCee®ee meg×e l³eele meceeJesMe neslee. lemes®e
lesLes Jew%eeefvekeÀ mebMeesOeve HegjeJ³eemen meebmke= ÀeflekeÀ HejbHeje DeLe& mHe<ìerkeÀjCe, He#eHeeleer HetJe&ûenogefDeeefCe vekeÀejelcekeÀ efJeMJeemeebvee ÒeMve efJe®eejC³ee®eer iejpe nesleer.
7) meebmke=ÀeflekeÀ SefkeÀkeÀjCe DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ DeesUKe ieceeJeCes ³eeleerue meceleesue :
JesieJes ieUîee mebmke=ÀleeR®ee meceeJesMe Je SkeÀerkeÀjCe DeeefCe DeuHemebK³eebkeÀ mebmke=Àleeruee efle®eer DeesUKe Je
meebmke=ÀeflekeÀ mece=×er ieceJet ve osCes ³eeceOeerue meceleesue efìkeÀJeCes ns SkeÀ DeeJneve Deens.
8) yengmeebmke=ÀeflekeÀlesÒeleer efMe#eke Àeb®ee ¢ef<ìkeÀesCe : efMe#ekeÀ ns yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCeeÒeleer
KejerKegjer cegu³es Je ¢ef<ìkeÀesvee®es cegK³e DebceueyepeeJeCeerkeÀlex Deensle. Hejblet les®e mJele: pej Jemletefve<þ,
He#eHeeleer DeeefCe SkeÀmegjer Demeues lej les yengmeebmke=Àefle keÀ efMe#eCee®es DeekeÀueve Heg{s HeeþJet MekeÀCeej
veener. keÀener JesUsme efMe#ekeÀebvee DeY³eeme¬eÀceeleerue yengmeebmke=ÀeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesCe Deceueele DeeCeCes.
yengueleeJeeoer meceepee®eer cetu³es ®esleefJeCes keÀefþCe peeles. efMe#ekeÀebvee DeY³eeme ¬eÀcee®ee ®eewkeÀìerle jengve
cetu³ee®³ee SkeÀerkeÀjCee®es me=peveMeerue ceeie& MeesOeCes DeeefCe Jeie& DeO³eeHeveeleerue efJeefJeOe mecepeeb®eer ceev³elee
osCes iejpes®es Deens. HeeþîeHegmlekeÀeleerue He#eHeeleer Je SkeÀebieer DevegkegÀuelee ner efMe#ekeÀ eÜejs ®eebieu³ee
ÒekeÀejs neleeUueer peeJe³eeme nJeer. keÀenerJesUsme efJeefJeOe mebmke=ÀleerMeer mebyebefOele ®e®ee& ner Jeiee&le
Yeeb[CeekeÀ[s vesT MekeÀles. ner HeefjefmLeleer efMe#ekeÀebveer keÀeUpeerHetJe&keÀ neleeUeJe³eeme nJeer DeeefCe Jeiee&le
l³eeb®es JesieJesieUs Hewuet oeKeJetve ÐeeJe³eeme nJes.munotes.in

Page 93

939) efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesvee®ee mebJeeo : DeO³eeHevee®³ee He×leer efJeDe[LeUs ns Mew#eefCekeÀ mebmLeeÜejs ÒesceU ceeiee¥veer neleeUues peeJe³eeme nJes. j®eveelc ekeÀ Je keÀe³ee&lcekeÀ
megOeejCee Je yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCeeÒeleer®eer OeesjCes ®eebieu³ee Òeleerves neleeUueer peeJe³eeme nJeer,
efJeÐeeL³ee¥vee JebefMekeÀ ieì DeeefCe Flej DeeefoJeemeer ieìebÒeleer mebJesoveMeerue yeveJeC³eemeeþer SKeeoe
DeY³eeme¬ eÀce efJeYeeie efkebÀJee ÒekeÀjCeeb®eer Yej Ieeleueer peeT MekeÀles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®eer iejpe legce®³ee Meyoele mHe<ì keÀje.
2) yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCee®es Dee³eece keÀesCeles?
3) yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCeeleerue JesieJesieUîee mecem³ee efìkeÀelcekeÀ efjl³ee DeY³eemee.
4) yengmeebmke=ÀeflekeÀ Jeiee&®ee legce®ee DevegYeJe efJe

Page 94

945) yengmeebmke=ÀeflekeÀ Jeie& ne HetÀì Hee[t MekeÀlees ³ee efJeOeeveeMeer legcner mencele Deenele keÀe? legce®³ee
GlÊeje®es mHe<ìerkeÀjCe keÀje.
7.5 cetu³eefMe#eCe
GHeefJe7.5.1 GÎsMe -Heefj®e³e :
efMe#eCe ns HeÀkeÌle DeekeÀueveefJeÒeeHle keÀjC³eemeeþer veener. efMe#eCe ns yeg×erceÊee Jee{JeC³eemeeþer Deens. l³ee®eJesUsme ®eeefj$³e efJekeÀeme ne
meg×e l³ee®ee cenÊJee®ee Yeeie Deens. ®eebieu³ee veeieefjkeÀlJee®eer cetu³es ®esleJeCes, menkeÀejer, ceeveJeer DeeefCe
menevegYetleer®eer YeeJevee þsJeCes meg×e cenÊJee®es Deens.
efMe#eCe cnCepes Mew#eefCekeÀ meueivelesmeesyele efMemle, peyeeyeoejer ueeskeÀMeener peerJeve Je
megmebJeeoeuee ®eeuevee osCeejer meeceeefpekeÀ mebmLee nes³e. cetu³eefMe#eCe ns meceepee leerue ÒesceU lelJes DeeefCe
DeeoMee&men peerJeveeuee ®eeuevee osles peer meceepee®³ee megjUerle ®eeueC³eemeeþer iejpes®eer Deens.
cetu³eefMe#eCe ns keÀÆj, ngkegÀceMeener, lelJeÒeCeeueer efkebÀJee Òemeej veener ³eeTueì leer SkeÀ
meg³eesi³e cegu³eeb®ee m eb®ee®es Òel³e#e ªpeJeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. SKeeÐeeMeer efkebÀJee ceeveJelesMeer mebyebefOele
mecem³eeûemle cegÐeeJej ef®ebleveer³e efJe®eejmejCeer DeeefCe mJeleb$e Devegceevee®eer #ecelee efJekeÀefmele
keÀjC³eemeeþer SKeeÐee®es ¢ef<ìkeÀesve, efJeMJee me DeeefCe peeefCeJesJej keÀe³e& keÀjC³ee®eer leer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee
Deens.
cetu³eefMe#eCee®ee GÎsMe cnCepes efvekeÀDeefJe®eejer DeefOevelee efJekeÀefmele keÀjCes veJns Hejbleg les mJe³ebmHeg Àleeaves peyeeyeoej ÒeJe=Êeer oMe&efJeC³eemeeþer
ef®ebleve DeeefCe leeefke&ÀkeÀ efJe®eejmejCeer®³ee efmJekeÀejeuee GÊespeve osles. ner keÀener meJe³eer®eer yeeye veener
Hejblet mJele: Je meceepeele F<ì yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³e lve keÀjCes. efMe#eCe
cnCepes peeCeerJee, cetu³es, ¢ef<ìkeÀesve F. ®³ee efJekeÀemeeMeer mebyebOeerle Mew#eefCekeÀ GÎsMeeb®³ee ÒesceU
Dee³eeceele ns yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer efMe#eCe ns meeOeve Deens Demes efveoMe&veeme Deeues Deens keÀer
efMe#eCee®ee Yej ne %eevee®ee efJekeÀemeeJej DeefOekeÀ Deens DeeefCe ÒeJe=Êeer Je cegu³es ³eeb®ee ÒesceU efJekeÀeme ne
ogue&ef#euee peelees. DeMeeÒekeÀejs DeY³eeme¬eÀce lemes®e megHeÌle DeY³eeme¬eÀcee®ee Yeeie cnCetve efMe#eCeeÜejs
cegu³eeb®³ee efJekeÀemeemeeþer leele [er®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer Deens. cetu³e efMe#eCe ner meceepeele pes pes
keÀener ®eebieues Je ³eesi³e mecepeues peeles l³ee®es efvecee&Ce peleve Je Òemeej keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens.munotes.in

Page 95

957.5.2 cegu³e efMe#eCee®eer cegK³e GefÎ<ìîes :
1.J³ekeÌleer®ee D eefJeYeep³e Je mebHetCe& efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes.
2.SkeÀ DeefOekeÀ MeeMJele ceeveJeer meceepeeÒeleer ¢ef<ìkeÀesCe Je cetu³es efvecee&Ce keÀjCes.
3.meceepee®³ee meJe& Lejele Òesce, menkeÀe³e&, ceeveJelee Je megmebJeeoe®eer cetu³es ®esleefJeCes.
4.efMe#eCee ®es meeOeve cnCetve lemes®e O³es³e cnCetve cetu³es efJekeÀefmele keÀjCes.
5.efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee peerJeveele keÀMee®es cetu³e Deens les DeesUKeC³eemeeþer efveCee&³ekeÀ efJe®eejmejCeer
efJekeÀefmele keÀjCes.
6.ceveesJew%eeefvekeÀ, DeO³eeeflcekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ cetu³es efJekeÀefmele keÀjCes.
7.5.3 cegu³e efMe#eCee®es cegÎs :
keÀener Mew#eefCekeÀ Dee³eesie Je OeesjCeeb®³ee efMeHeÀejMeer :
efMe#eCe He×leerle cetu³eeb®ee meceeJesMe keÀjC³ee®³ee efMekeÀCeejebceO³es kegÀþueer cegu³es ®esleJeeJee rn s
mecepeC³eeHeemetve les cegu³eeb®es cegu³eceeHeveeHe³e¥le DeveskeÀ mecem³ee Deensle. jeOeeke=ÀDee³eesieeHeemetve 1948 les je<ì^er³e DeY³eeme¬eÀce ®eewkeÀì 2005 DeeefCe Flej je<ì^er³e efMe#eCe OeesjCes
FLeHe³e¥le®³ee DeeHeu³ee Mew#eefCeke À OeesjCeebceO³es efMe#eCeeleerue cegu³es DeeefCe cegu³eebmeeþer efMe#eCe ne
cenÊJeHetCe& IeìkeÀ jeefnuesuee Deens. ³ee meJe& efMeHeÀejMeeR®ee IeesÒeefMe#eCe JeieUues iesues lej efMe#eCe DeHetCe& jeefnue. (efJ eÐeeHeerþ efMe#eCe Dee³eesie 1948) l³eebves ns
DeesUKeues keÀer meeceeefpekeÀ, veweflekeÀ DeeefCe DeO³eeeflcekeÀ cetu³eele efMe#eCeemeeþer®³ee mees³eeR®ee DeYeeJe
cnCepes DeY³eeeme¬eÀceeleerue SkeÀ iebYeerj $egìer nes le efMe#eCe Dee³eesie 1966. meeceeefpek eÀ DeeefCe veweflekeÀ
cegu³eeb®³ee ceMeeieleerle efMe#eCeeuee MekeÌleerMeeueer meeOeve yeveJeues pee³euee nJes. je<ì^er³e efMe#eCe OeesjCe
1966. SkeÀ peyeeyeoej veeieefjkeÀ cnCetve mJele: Je Flejebmen megmebJeeefole peerJeve peieC³eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ cegu ³es Je ¢ef<ìkeÀesveemen efJeÐeeL³ee¥vee megmeppe keÀjCes ns efMe#eCee®es O³es³e Demee³euee nJes
(NCF 2005).munotes.in

Page 96

96cegu³e efMe#eCe ns meceepee®eer iejpe Je keÀeUevegmeej Oeeefce&keÀ Je veweflekeÀ cegu³eebHeemetve Meebleer Je
mecejmeles®es efMe#eCeekeÀ[s JeUuesu es Deens. cegu³e efMe#eCe ns cenÊJee®es Deens keÀejCe les J³ekeÌleeriele
ªHeeblejCe Je meeceeefpekeÀ yeoueemeeþer ÒecegKe yeeye Deens. cegu³eefMe#eCee®es O³es³e ns efJeÐeeL³ee¥vee efJeefMe<ì
¢ef<ìkeÀesve Je keÀewMeu³eebmen meyeU keÀjCes, lemes®e l³eebvee D eeJneveeves Yejuesu³ee ³ee mecekeÀeueerve owvebefove
peieele JeeHejC³eemeeþer efveCee&³ekeÀ #ecelee Òeoeve keÀjCes. cegu³e efMe#eCee®³ee DebceueyepeeJeCeerleerue keÀener
cegÎs Heg{erueÒeceeCes.
1) cegu³eeb®eer J³eeK³ee keÀjCes : efMe#eCee®es cegU cetu³e ns Deens Hejbleg ÒeMve Demee GYee jnlees keÀer
cegu³e keÀesCeleer, l³eeb®³eele Oeeefce&keÀ cegu³eebHeemetve les meeceeefpekeÀ Je DeO³eeeflcekeÀ cegu³eebHe³e¥le HeÀjkeÀ Demee
keÀjeJee. efMe#eCeele keÀesCeleer cegu³es ®esleJeeJeer ns meg×e SkeÀ DeeJneve Deen s. cegu³eefMe#eCeeves cegu³eeb®eer
J³eeK³ee keÀjleevee keÀesCel³eener Oecee&Hegjles ce³ee&efole jent ve³es. lej l³eele ceeveJelesHe³e¥le
Heesn®eC³eemeeþer®³ee cegu³eeb®ee meceeefJe<ì nesle DemeeJee. ner cegu³es SketÀCe®e je<ì^er³e Je JewefMJekeÀ
¢ef<ìkeÀes veeletve Iesleuee r peeJeerle, peer ueeskeÀMeener, meeceeefpekeÀ, Oece&efvejHes#e, meceepeJ³eJemLee ³eeb®³eeJej
Yej osles. ner cegu³es meeceeefpekeÀ megmebJeeoeuee ®eeuevee osleele. peer meJee¥meeþer opexoej peerJeve, meceevelee,
He³ee&JejCee®es j#eCe, mebmke=Àleer®es peleve DeeefCe mJeÒeeHleer ³eeb®eer Kee$eer osles. ner cegu³es leerveHe$eer mebyebOe
mHe<ì keÀjleele. mJele:efJe2) HejbHeje Je DeeOegefvekeÀles®ee mebyeb Oe : SkeÀ Demee ¢ef<ìkeÀesve p³eeuee keÀe³e cegu³eJeeve Deens l³ee®es
SkeÀerkeÀjCe, mebMuesYeejleer³e mebmke=Àleer Je HejbHeje®eer cegu³es HetCe&HeCes ve veekeÀejC es ner cegu³es leªCe cegueebceO³es efJekeÀefmele keÀjCes
iejpes®es Deens.
3) yengmeebmke=ÀeflekeÀ meceepe : Yeejle ner yengmeebmke=Àleer Je yengefJeMJeemee®eer Yetceer Deens, cnCetve®e lesLes
Jew%eeefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesve, leeefke&ÀkeÀlee, jCeefMeuelee, meJ e&meceeJesMekeÀlee, Jemlegefve<þlee, meb³ece Je keÀÆjlee
Jeeo, efnbmee, onMeleJeeo F. Heemetve DeueieHeCee DeeefCe lemes®e SKeeÐee®es HetJe&ûen, He#eHeele, vekeÀejelcekeÀ
keÀþesj efJe®eej, JeebefMekeÀ keWÀêJeeo F. yeÎue®eer peeCe ³ee cegu³eeb®eer iejpe Dee ns. DeMeeÒekeÀejs cegu³e efMe#eCe
ns yenueleeJeeo, efJeefJeOelesle SkeÀlee DeeefCe yengmeebmke=ÀeflekeÀ efJe®eejeb®ee efmJekeÀej ³ee iees<ìeRvee ®eeuevee
osles.
4) Jeiee&yeensjerue cetu³eefMe#eCe : cetu³eefMe#eCeeves HeÀkeÌle Jeiee&®³ee ®eej efYebleerle® e keÀewMeu³es,
¢ef<ìkeÀesve Je #eceleebvee Òeeslmeenve osT ve³es. lej l³eeves meceepe mebyebOeeHe³e¥le efJemleeefjle nesTve
meceepeele leer cegu³es ªpeJeeJeerle cnCetve ³ee efMe#eCee®ee peesj ne HeÀkeÌle yeepeeª iejpee DeeefCe
jespeieejebMeer yeebefOeue De meuesu³ee Mew#eefCekeÀ %eeve, J³eeJeneefjkeÀ Je leebef$ekeÀ keÀewMeu³es l³eeb®³eeHegjleer Demeg
MekeÀle veener, lej mebHetCe& efMe#eCeeJej nJee p³eele p³ee®ee Yej meceepe Je je<ì^e®³ee mebHetCe&lee DeeefCe
Deejesi³eeuee DevegkegÀue, YeeJeefvekeÀ Je mebyebe fOekeÀ keÀewMeu³eeJej DemeeJee. DeMeeÒekeÀejs efJeÐeeL³ee¥®³ee mebHetCe&
efJekeÀemee®es O³es³e ns cetu³e efMe#eCeeceO³es o[uesues Demet MekeÀles.
5) cetu³eefMe#eCeeb®ee J³eJenej : cetu³eefMe#eCe cnCepes ngkegÀceMeener He×leerves cegu³eeb®eer OeeskeÀHeÆer keÀjCes
Je HeÀkeÌle MeeyoerkeÀ met®eveeb®³ee J³eeK³eeve He×leeR®eer Yej Ieeues veJns. lees JeeHejC³ee®ee ceeie& cnCepes
cegu³eefMe#eCee®ee meej Deens. cetu³eefMe#eCe ns efJe®eej keÀjCes, ef®ebleve keÀjCes, mebJesoveMeerue DemeCes ³ee
efJeiees<ìer meebieC³eeÜejs, #es$eYesìer, yengmebJesoer DevegYeJe, Mew#eefCekeÀ ef®e$eHeì, yengceeO³eefcekeÀ DeeefCemunotes.in

Page 97

97meeceeefpekeÀ ceeO³eefcekeÀ ³ee nJ³eele. cetu³e J³eJenejeb®es JeeleeJejCe ns OecekeÀeJeCeejs efkebÀJee efveJee[e osCeejs
vemeeJes. efMe#ekeÀeb®ee Òeeflemeeo ne GlmeenJeOe&keÀ, Jemlegefve<þ Je efve:He#eHeeleer DemeeJee.
6) DeY³eeme¬eÀceele cegu³eefMe#eCee®ee meceeJesMe : cegu³eefMe#eCe ne SkeÀ mJeleb$e efJeDeY³eemekeÀe³e& DemeeJes keÀer l³ee®ee DeY³eeme¬eÀceele meceeJesMe keÀjeJee ne Hes®eÒemebie Deens.
cetu³eefMe#eCee®³ee NCERT HegmlekeÀele ns ÒekeÀDebieerkeÀejC³ee®eer iejpe veener. cetu³es ner DeO³eeHeve DeO³e³eve Òeef¬eÀ³esle mHe<ìHeCes efyebyeJeueer peeT
MekeÀleele efkebÀJee MeeUs®³ee ÒeíVe DeY³eeme¬eÀceele pemes efMe#ekeÀeb®eer efMekeÀJeC³ee®³ee He×leer®eer efveJe[,
mJeevegYeJe DeeefCe Jeie&mebJeeoebÜejs efJeÐeeL³ee¥vee e foues iesuesues mebosMe HetCe&HeCes ªpeJeues peeT MekeÀleele
(ne@uemìer[ 1996) ÒeíVe ígHee Òe®eueerle DeY³eeme¬eÀce lemes®e menDeY³eeme¬eÀce ke=ÀleeR®ee SkeÀ Yeeie
cnCetve meg×e efve³eceerle DeY³eeme¬eÀceele ³eesi³e DeeefCe peeCeerJeHetJe&keÀ le[pees[ keÀ© ve l³ee®ee meceeJesMe
kesÀuee peeT MekeÀlees. Keesìer efJeOeevemeYee, Keesìer mebmeo, Keesìer meb³egkeÌle je<ì^s, Je=×eÞece Je
DeveeLeeue³eebvee Yesìer, je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e efoJeme meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce mecejmelesves meepejs
keÀjCes F. me g×e Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceele cetu³eeb®ee meceeJesMe keÀjC³ee®ee ceeie& yevet MekeÀleele.
7) cetu³eefMe#eCee®es cegu³eebkeÀve : cetu³eefMe#eCe jeyeefJeC³ee®³ee ³eespeves®eer GefÎ<ìîes Je HeÀefuele HetJe&
efveOee&efjle DemeeJe³eeme nJes. cnCetve keÀene r ÒeMve DeeOeer®e efJe®eejC³eemeejKes cnCepes cetu³eefMe#eCee®ee
GÎsMe keÀe³e? l³ee GÎsMeeÜejs keÀe³e mebHeeoC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees? ner GefÎ<ìîes DeY³eeme¬eÀceele
keÀMeeÒekeÀejs meceeefJe<ì kesÀueer peeleerue? ner GefÎ<ìîes meeO³e keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee DeO³e³eve
DevegYeJeeb®eer ³eespevee kesÀueer peeF&ue? cnCetve cetu³eefMe#eCee®es SkeÀ DeeJneve cnCepes GefÎ<ìÒeeHleer®³ee
cegu³eebkeÀveemeeþer cetu³eceeHevee®es Dee³eespeve keÀjCes.
8) cetu³eefMe#eCee®es ceeie& : iejpe Je HeefjefmLeleervegmee j SKeeÐee J³ekeÌleerves cegu³eefMe#eCee®es efJeefJeOe
ceeie& þjJee³euee Heeefnpes.
De) DeekeÀueve efJekeÀeme ceeie& -ne veweflekeÀ efJekeÀemee®e Hee³eN³eebceOetve nesCeejer ®eUJeU cnCetve
yeefIeleuee peelees. ³eecegUs efJeÐeeL³ee¥uee keÀe³e&keÀejCeYeeJe megOeejC³eeme DeeefCe ®eebieu³ee Je JeeF&ì efveCe&³eele
HeÀjkeÀ keÀjC³eele ceole nesles. ³eeceO³es efJeÐeeL³ee¥®³ee cetu³eeb®³ee DeefOekeÀ efJekeÀemeemeeþer Hes®eÒemebieke=Àleer,
íesìer ieì®e®ee&, efveCe&³e IesC³ee®es keÀe³e& ³eeb®ee meceeJesMe neslees. p eìerue veweflekeÀ HeefjefmLeleerLe YetefcekeÀe
JeþJeCes ner yengmlejer³e cetu³eeb®ee MeesOe Iesles.
ye) mesJee DeO³e³eve ceeiee&le MeeUe Je meceepeeleerue ke=ÀleeR®ee meceeJesMe neslees. pesLes MeeUebveer ke=ÀleeR®eer
efveJe[ keÀjC³eele mejeJee®³ee mebOe er cnCetve DevegYeJe Òeoeve keÀjeJe³eeme nJes.
keÀ) meeceeefpekeÀ ke=Àleer DeeefCe menYeeie ceeie& ceev³e keÀjlees keÀer J³ekeÌleer cegu³eeb®ee Òel³e#e mejeJe keÀ©ve ner
cetu³es meJee&le ®eebieu³ee Hejerves efMekeÀleele. meeceeefpekeÀ ke=Àleer DeeefCe m enYeeie ÒekeÀuHee®eer yejer®e GoenjCes
Deensle pemes EFS (MeeMJelelesmeeþer efMe#eCe) ’meke&Àume Dee@HeÀ [scees¬eÀmeer“ (ieg[ce@ve 1994),
ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCe, meeceeefpekeÀ v³ee³e Fl³eeoer.
[) JewefMe<ìîe ceeie& : pees FlejebHes#ee peemle cenÊJee® ³ee mecepeu³ee peeCeeN³ee cegu³eebMeer mebyebOeerle Deens
DeeefCe p³eele ÒeeceeefCekeÀHeCee, Fceeveoejer DeeefCe keÀªCee ³eemeejK³ee iegCeeb®³ee efMekeÀJeCeer®ee meceeJesMe
neslees.munotes.in

Page 98

98cegu³e mHe<ìerkeÀjCe efJeÐeeL³ee¥vee meeceeefpekeÀ ¢<ìîee DeefOekeÀ pee CekeÀejkeÀjles DeeefCe efveCee&³ekeÀ
efJe®eejmejCeer®ee yeveJeles lemes®e leer efJeÐeeL³ee¥vee Òel³eskeÀe®eer cetu³es DeeefCe efJeMJeeme mecepeC³eeme Je
efmJeekeÀjC³eeme ceole keÀjles. DeMeeÒekeÀejs ³ee keÀuHevesJej peesj osles keÀer cetu³es peesHeemee³e®e er Demeleele
efMekeÀJee³e®eer vemeleele. cetu³es ©peefJeC³eemeeþer YetefcekeÀe Òeefleke=Àleer, Jeiee&le Jee Jeiee&yeensj cetu³eeb®ee mejeJe
efMe#eCeele efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceele cetu³eeb®ee meceeJesMe l³eeb®eer iejpe Demeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) cetu³eefMe#eCee®es cenÊJe efJe2) cetu³eefMe#eCeeleerue cegÎs (mecem³ee) DeY³eemee.
3) `cetu³e peesHeemee³e®eer Demeleele efMekeÀJee³e®eer vemeleele.' ns Jeeke̳e cetu³e efMe#eCee®³ee J³eJeneje®³ee
DeeJneveeb®³ee meboYee&le mHe<ì keÀje.
4) Òeívve DeY³eeme¬eÀce (o[uesuee) ne cetu³e efMe#eCee®es meeOeve keÀmes yevet MekeÀlees ns mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 99

991.ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCe DeeefCe yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCeeleerue mebyebOe mHe<ì keÀje.
2.Deepe ®³ee keÀeUele MeeUe Je keÀe@uespeebceO³es ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCe efMekeÀJeC³ee®eer Del³eble iejpe
Deens ns efJeOeeve mHe<ì keÀje.
3.³eesi³e He³ee&³e efveJe[e.
De) ceeveJeeefOekeÀej efMe#eCe ns keÀMeeefJe1) ceeveJe DeefOekeÀeje befJe2) mJele:efJe3) meeceeefpekeÀ -®eUJeUerefJeye) yengmeebmke=ÀeflekeÀ efMe#eCe ne Heg{erueHewkeÀer keÀesCel³ee iees<ìeRleerue meceleesue Deens?
1) cetu³es Je ceeveJeeefOekeÀej
2) meebmke=Àefleke À SefkeÀkeÀjCe DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ DeesUKe ieceeJeCes
3) meyeUerkeÀjCe peesj keÀMeeJej Deens?
keÀ) cetu³eefMe#eCee®ee peesj keÀMeeJej Deens?
1) meebmke=ÀeflekeÀ meebcepem³e
2) meeceeefpekeÀ efvekeÀ3) cetu³ee®³ee nslet®eer efve Cee&³ekeÀ efJe®eejmejCeer
munotes.in

Page 100

100IeìkeÀ -8
efMe#eCeeleerue veefJeve keÀue (ÒeLee)
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 Heefj®e³e
8.2 cegkeÌle efMe#eCe ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCe
8.2.1 cegkeÌle efMe#eCe He×leer®eer Del³eeJeM³ekeÀ JewefMe<ìîes
8.2.2 cegkeÌle efMe#e Cee®eer iejpe Je cenÊJe
8.2.3 cegkeÌle efMe#eCe Je otjefMe#eCe He×leer®eer mebkeÀuHevee
8.2.4 cegkeÌle efMe#eCee®es HeÀe³eos
8.3 Dee@veueeF&ve efMe#eCe
8.3.1 Heefj®e³e
8.3.2 Dee@veueeF&ve efMe#eCee®eer JewefMe<ìîes
8.3.3 Dee@veueeF&ve efMe#eCee®³ee ef jleer
8.4 ceeefnleer Je mebHeke&À leb$e%eeve (ICT)
8.4.1 Heefj®e³e
8.4.2 ICTHe×leer®es IeìkeÀ
8.4.3 efMe#eCeele ceeefnleer Je mebHeke&À leb$e%eevee®eer JewefMe<ìîes
8.4.4 efMe#eCeele ICT®eer iejpe
8.4.5 efMe#eCeele ICT®es cenlJe
8.5 ceesþîee ÒeceeC eeJejerue cegkeÌle Dee@veueeF&ve DeY³eeme¬eÀce (MOOC)
8.5.1 MOOC ®ee mebef#eHle Fefleneme
8.5.2 MOOC ®es ÒekeÀej
8.5.3 MOOC ®es HeÀe³eos Je leesìs
8.6 meejebMe
8.7 DeY³eememunotes.in

Page 101

1018.0GefÎ<ìîes
³ee efJeYeeiee®ee DeY³eeme kesÀu³eeJej legcneuee Keeueerue ie es<ìer Meke̳e nesleerue.
efMe#eCeeleerue veefJeve efjleer mecepeCes.
cegkeÌle efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee Je DeLe& mHe<ì keÀjCes.
cegkeÌle efMe#eCee®eer JewefMe<ìîes, iejpe DeeefCe HeÀe³eos mHe<ì keÀjCes.
Dee@veueeF&ve efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee Je DeLe & mHe<ì keÀjCes.
Dee@veueeF&ve efMe#eCee®es HeÀe³eos Je leesìs efueefnCes.
mecekeÀeueerve DeeefCe DemecekeÀeueerve efMe#eCeeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀjCes.
ceeefnleer Je mebHeke&À leb$e%eevee®³ee mebkeÀuHeves®es JeCe&ve keÀjCes.
efMe#eCeele ICT®eer iejpe Je cenÊJee®es JeCe&ve keÀjCes.
8.1Heefj®e³e
ceeieerue oesve oMekeÀele efMe#eCe #es$eeves KetHe®e keÀþesj yeoue Heeefnues Deens. peeieeflekeÀ
DeLe&J³eJemLes®eer yeoueleer HeefjefmLeleer DeeefCe ceeefnleer Je ÒemeejCe leb$e%eeveeleerue Òeieleer®eer Heef jCeleer
efMe#eCeele KetHe veJeerve efjleer meg© nesC³eeme Peeueer. DeeOegefvekeÀ efMe#eCe ns meJe& veeefJev³e, megueYelee,
DeeefCe ³eesi³elesefJemeeOeveebÜ ejs efMekeÀC³eeme Òeeslmeeefnle kesÀues peeles. G®®e efMe#eCe ns Deepe keÀOeer veJns SJe{s J³eJemee³eekeÀ[s
keÀece Demeuesues Deens. JesU Je keÀeU ³egiee®es De[LeUs meg×e otj meejues iesues Deens DeeefCe YeewieesefuekeÀ
efmeceeb®ee keÀener®e De[LeUe ³esle veener. ³ee ¬eÀebleerkeÀejer efjleeRveer l³ee ueeskeÀebvee HeÀe³eoe Deens p³eebvee
l³ee®³ee J³eeqkeÌleiele DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ Jee{ermeeþer J³eeJeneefjkeÀ %eeve nJes Demeles. efleLes DeeHeCe
efMe#eCeeleerue keÀener meJee&le ueeskeÀefÒe³e efjleeRJej Òe keÀeMePeesle ìekeÀCeej Deenesle p³ee legcneuee Deepe
peieeuee nJee Demeuesu³ee veeefJeC³eHetCe& vee³ekeÀ yeveC³eeme ceole keÀjles. ³ee efJeYeeieele DeeHeCe efMe#eCee®³ee
l³ee keÀener ÒecegKe efjleeRJej ue#e keWÀefêle keÀ© ³ee.
8.2 cegkeÌle efMe#eCe -ceeveJeer DeefOekeÀej efMe#eCe
ceeieerue efJeYeeieele legcner efMe#eCeeleerue mecem³eebefJeefMe#eCeeleerue JesieJesieUîee efjleeRefJel³ee cnCepes cegkeÌle efMe#eCe, Dee@veueeF&ve efMe#eCe DeeefCe efMe#eCeeleerue ceeefnleer Je mebHeke&À leb$e%eevee®ee
JeeHej. meg©Jeeleeruee DeeHeCe cegkeÌle efMe#eCeeefJecegkeÌle efMe#eCe ner efMe#eCeeleerue veeefJev³eHetCe& ®eUJeU Deens peer 1970 ceO³es Go³eeme Deeueer.
DeeefCe mejeJe Je DeY³eemee®³ee #es$eele efJekeÀefmele Peeueer. ner meb%ee meeceev³eHeCes l³ee ke=ÀleeRMeer mebyebefOele
Deens. p³ee SkeÀ lej DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe He×leerleerue DeO³e³eve mebOeeRvee GÊespeve oslee le efkebÀJeemunotes.in

Page 102

102DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe He×leer®³ee HeefuekeÀ[erue DeO³e³eve mebOeeRvee efJemleeefjle keÀjleele. keÀesefuevme
ef[keÌMevejer vegmeej cegkeÌle efMe#eCe cnCepes SkeÀ ueJeef®ekeÀ DebMekeÀeueerve lelJeeJejerue Heg{erue efMe#eCee®eer
He×leer nes³e.
keWÀye´erpe ef[keÌMevejerle cegkeÌle efMe#eCee®eer J³eeK³ee DeY³eemee®ee SkeÀ ceeie& pees ueeskeÀebvee keÀesþsner
DeeefCe pesJne l³eebvee Jeeìsue lesJne efMekeÀC³eeme DeeefCe efueefKele meeceûeer cesue efkebÀJee F cesue Üejs
efmJekeÀejC³eeme efkebÀJee HeeþJeC³eeme HejJeeveieer oslees, DeMeer keÀjlees.
DeeHeCe cegkeÌle efJeÐeeHeerþe®eer J³eeK³ee efMe#eCee®eer SkeÀ He×leer peer HeejbHeeefjkeÀ efjleer p³ee
ceguele: ce³ee&oe DeeCeCeeN³ee Demeleele l³eeb®³ee Üejs keÀe³ee&efvJele veener, DeMeer keÀ© MekeÀl ees. HeejbHeeefjkeÀ
ce³ee&oe pemes, DeY³eeme¬eÀceeuee ueeieCeeN³ee keÀeueeJeOeer Jejerue ce³ee&oe, SkeÀe Jeefou³ee peeCeeN³ee Heefj#eeb®³ee mebK³esJejerue ce³ee&oe SKeeÐee efJeefMe<ì HeoJeermeeþer efJece³ee&oe GHeosMeelcekeÀ mebHeke&À DeeefCe GHeosMeelcekeÀ keÀe³e& ³eeb®³ee ÒekeÀejeJejerue ce³ee&oe Fl³eeoer.
efpeleke̳ee peemle ce³ee&oe ogue&ef#ele mees[u³ee peeleerue eflelekesÀ l³ee ÒekeÀej®³ee efMe#eCee®³ee cegkeÌleles®es
ÒeceeCe DeefOekeÀ. DeeHeCe ne cegÎe mHe<ì keÀ©ve IesT ³ee efkeÀ ogjefMe#eCe mebmLee ³ee DeeHeCe JeCe&ve kesÀu³ee
meboYee&ÒeceeCes cegkeÌle Demet efkebÀJee vemet MekeÀleele efkebÀJee HeÀkeÌle keÀener ÒeceeCeele cegkeÌle Demet MekeÀleele.
DeeefCe l³ee®eÒekeÀejs SkeÀ HeejbHeeefjkeÀ keÀe@uespe / efJeÐeeHeerþ meg×e SkeÀe ceev³eleeÒeeHle HeoJeermeeþer cegkeÌle
yevet MekeÀles.
keÀener cegkeÌle efMe#eCe mebmLee Heg{s efou³ee Deensle.
³eMeJeblejeJe ®eJneCe ceneje<ì^ cegkeÌle efJeÐeeHeerþ (YCMOU) veeefMekeÀ
cenelcee ieebOeer Deeblejje<ì^er³e efnbo er efJeMJeefJeÐeeue³e, JeOee&
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ (IDOL) cegbyeF&
Fbefoje ieebOeer je<ì^er³e cegdkeÌle ogjmLe efMe#eCe efJeÐeeHeerþ (IGNOU) efouueer
cegkeÌle efJeÐeeHeerþ (UK)
8.2.1 cegkeÌle efMe#eCe He×leer®eer Del³eeJeM³ekeÀ JewefMe<ìîes :
1.³ee He×leer ves efJeÐeeL³ee&uee meg©Jeeleeruee O³es³e efveJe[Ces, l³ee®ee DeLe& ueeJeCes DeeefCe efJeMueskeÀjCes ³eemeeþer DeeefCe met®evee keÀe³e&¬eÀceemen mebHetCe& DeY³eeme¬eÀceele efJeÐeeL³ee&®³ee mebHeke&À þsJetve
l³eeuee ceeie&oMe&ve keÀje³euee®e nJes.
2.³eeHe×leerves DeO³e³eve GefÎ<ìîes DeMeeÒekeÀejs le³eej keÀje³euee®e nJeer keÀer les cegu³eceeHeveemen
met®eveelcekeÀ DeejeKe[îeele efveCe&³e IesC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle Hee³ee cnCetve keÀe³e& keÀjleerue DeeefCe
DeMeeÒekeÀejs keÀer les efJeÐeeL³ee&uee HetCe&HeCe s ceeefnle Demeleerue l³ee efJeÐeeL³ee&keÀ[tve efmJekeÀejues
peeleerue efkebÀJee efJeÐeeL³ee&keÀ[tve ªHeebleefjle kesÀues peeT MekeÀleerue.
3.³ee He×leerves efJeÐeeL³ee&®ee menYeeie ne HeejbHeeefjkeÀ Mew#eefCekeÀ ÒeJesMe iejpee ueeou³eeefMeJee³e Je SkeÀ
Devev³e yeef#eme cnCetve SKeeoer Mew#eefCekeÀ HeoJeer efkebÀJee Flej ÒeceeCeHe$ee®ee HeeþHegjeJee
kesÀu³eeefMeJee³e megueYe keÀje³euee nJee.
4.³ee He×leer®eer efkebÀcele ner cetueeb®³ee mebK³esJej Òel³e#eHeCes Je keÀþesjHeCes DeJeuebyetve vemeeJee. SkeÀ
keÀe³e &keÀejer lelJe cnCetve, SkeÀ efveCee&³ekeÀ efkeÀceeve meboYee&le keÀceer nesle pee³euee nJeer.munotes.in

Page 103

1035.efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ ueJeef®ekeÀlee Òeoeve
keÀjC³eemeeþer ³ee He×leerves ceO³emLeer DeO³e³eve DevegYe Jeemeeþer He³ee&³e cnCetve OJeveer, ogjoMe&ve,
ef®e$eHeì DeeefCe íHeeF& ³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀe³ee&lcekeÀefjl³ee Meke̳e keÀje³euee®e nJeer.
6.³ee He×leerves efJeefMe<ì DeO³e³eve GefÎ<ìîes efkeÀleer ÒeceeCeele meeO³e Peeueer l³ee®es efJeMuesleHeemeCeer Je cegu³eceeHeve lelJes JeeHeje³euee®e nJeer. ogmeN³ee Meyoele cnCepes ner He×leer
keÀe³e&#ecelesJej DeeOeeefjle Demee³euee nJeer.
7.³ee He×leeruee met®evee osCeejs keÀce&®eejer DeeefCe efMekeÀCeeje ³eeb®³eeceOeerue Deblej meeceeJetve IesCe s Meke̳e
Jne³euee®e nJes DeeefCe efMekeÀC³eeleerue mJeeleb$³ee®³ee efJekeÀemeele SkeÀ mekeÀejelcekeÀ IeìkeÀ cnCetve
Deblejeuee ³eespee³euee nJes.
8.³ee He×leerves efMekeÀCeeje DeeefCe efMekeÀC³eemeeþer®es JeeleeJejCe cnCetve l³ee®ee Heefjmej ³eeb®ee efmJek eÀej
keÀje³euee®e nJee DeeefCe les JeeleeJejCe mece=× keÀjC³eeJej ue#e keWÀefêle keÀje³euee nJes.
9.³ee He×leerves peceele Je mLeeefvekeÀ ñeesleeb®es me¬eÀer³e menkeÀe³e& efceUJee³euee Je efìkeÀJee³euee®e nJes. pes
DeO³e³eve JeeleeJejCe owvebefove peerJevee ®ee SkeÀ Yeeie yeveC³eele DeeefCe ` efMekeÀCeeN³ee meceepee®eer '
keÀuHevee Jee{JeC³eele ceoleieej þ© MekeÀleele.
8.2.2 cegkeÌle efMe#eCee®eer iejpe Je cenÊJe :
cegkeÌle efMe#eCe ns meJe& Je³ee®³ee DeefOekeÀeDeefOekeÀ ueeskeÀebvee DeewHe®eeefjkeÀ DeeefCe DeveewHe®eeefjkeÀ
keÀe³e&¬eÀceele veeJeveeWoCeer keÀjC³ee®eer mebOeer osles ceie les ueeskeÀ kegÀþsner jenes l³eeb®es Je³e, l³eeb®ee DeeOeer®ee
DevegYeJe Meeues³e efMe#eCe efkebÀJee meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer efJe®eejele Iesleueer peele veene r.
ner He×leer Iejele, uee³eye´jer, veeskeÀjerJej Demeleevee meceepeele lemes®e MeeUebceOeerue efMekeÀC³ee®es
cegkeÌle ceeie& Òeoeve keÀjles. ogmeN³ee Meyoele cnCepes DeO³e³eve JeeleeJejCe ns efJemle=le efkebÀJee cegkeÌle
mJeªHeele GHeueyOe nesles.
cegkeÌle efMe#eCe ns efþkeÀeCe, DeeOeer®³ee efMekeÀC³eeleerue peceeHetbpeer, Heefj#esle keÀceeJeuesues iegCe, peerJeve
Je keÀe³e& DevegYeJeeb®eer DeesUKe ³ee Hegjles ce³ee&efole veener.
efMekeÀC³eemeeþer yengefJeOe cegkeÌle ceeiee¥®ee JeeHej pemes jsef[³ees, efì.Jner. ìHeuee efkebÀJee Flej ceeO³ece
³ee DeefOekeÀ meesef³emkeÀj yeveJeleele.
cegkeÌle efMe#eCe ns JesieJesieUîee ueeskeÀeb®³ee peerJeve Je efMekeÀC³ee®³ee MewueerMeer mebyebOeerle cegkeÌle
DeY³eeme¬eÀce Òeoeve keÀjles pees l³eebvee l³eeb®³ee mJele:®³e e efMekeÀC³eeMeer mebyebOeerle DeY³eeme¬eÀce
efJekeÀeme Je efveCe&³e IesC³ee®eer #ecelee ³eele ceole keÀjles.
pes ueeskeÀ keÀceJeCes Je efMekeÀCes DeMee oesvner iees<ìer keÀjleele DeMee DebMekeÀeueerve efMekeÀC³eeb®³ee cegkeÌle
menYeeieeuee les GÊespeve o sles.
cegkeÌle efMe#eCe ns efve³eefcele Je cegkeÌle MeeUebceOeerue cegkeÌle ceev³elee efceUJeles.
les keÀe³e&¬eÀce OeesjCe, keÀe³e&¬eÀce efJekeÀeme, keÀe³e&¬eÀce HegjJeþe, keÀe³e&¬eÀce ÒeJesMe DeeefCe keÀe³e&¬eÀce
cegu³eceeHeve ³eeceO³es efve³eefcele Je cegkeÌle MeeUe ³eeceOeerue, meeJe&peefvekeÀ Je Keepeieer MeeUebceOeerue
ûebLeeue³eeceOeerue GÐeesie Je meceepe mebmeeOevee®³ee J³eJemee³eele cegkeÌle menkeÀe³e& mebmeeOeve DeeefCe
keÀce&®eejer menYeeie HegjefJeles.munotes.in

Page 104

1048.2.3 cegkeÌle efMe#eCe Je otjefMe#eCe He×leer®eer mebkeÀuHevee :
ns efMe#eCeemeeþer cegkeÌle ÒeJesMe DeeefCe efMekeÀCeeN³eebvee JesU Je efþkeÀeCeeb®³ee yebOeveeefMeJee³e
ÒeefMe#eCe osC³eeJej DeeefCe J³ekeÌleer Je efMekeÀCeeN³eeb®³ee mecegneuee ueJeef®ekeÀ efMe#eCe mebOeer Òeoeve
keÀjC³eeJej p eesj osles Je cegkeÌle Je ogj efMe#eCe (ODL) ns Deepe®³ee keÀeUeleerue DeefleJee{Ceejs efMe#eCee®es SkeÀ #es$e Deens DeeefCe l³ee®ee meJe& efMe#eCe osC³ee®³ee He×leerJej Hegjsmee ÒeYeeJe
He[uesuee Deens. veefJeve He×leer ner DeefleMe³e Jesieeves Jee{le Deens. keÀejCe Fbìjvesì DeeOeeefjle ceeefnleer
leb$e%eeve DeeefCe efJeMesvemeleerue DeeefCe mebHetCe& efMe#eCe He×leer ner ueJeef®ekeÀ yeveJ eleerue ³ee keÀuHevesletve ODL ®eer mebkeÀuHevee
meekeÀejC³eele Deeueer.
cegkeÌle efMe#eCe Je ogjefMe#eCe ns pes efve³eefceleHeCes efMe#eCe IesT MekeÀle veener l³eebvee efMe#eCee®eer
mebOeer Òeoeve keÀjC³ee®es meejKes®e keÀe³e& keÀjle Demeueer lejer l³e eb®³eeceO³es Lees[e HeÀjkeÀ Deens. cegkeÌle
efMe#eCe ns kegÀþu³eener npesjerefJevee Heefj#esuee yemee³euee HejJeeveieer osles lej otj efMe#eCee®³ee yeeyeleerle
keÀener Jeiee¥vee npesjer ueeJeCes iejpes®es Demeles. (PCP)
cegkeÌle efMe#eCe ns efMekeÀCeeN³e ebvee Heg{erue yeeyeeRefJeceeO³ece ceie les íHeeF&, Dee@veueeFve ogjoMe&ve efkebÀJee efJnef[³ees.
DeY³eemee®es efþkeÀeCe ceie les Iejer keÀecee®³ee efþkeÀeCeer efkebÀJee DeeJeejele.
DeY³eemee®ee Jesie ceie lees meg#ceJesieeves Deme es efkebÀJee DeÒeyebOeerle
DeeOeejYetle leb$e ceie les ceeieCeervegmeej efMe#ekeÀ, ÞeeJ³ee HeefjDeeefCe ÒeJesMe DeeefCe efveie&ceve JesUer
cegkeÌle ceeie&
cegkeÌle ceeie& ner meb%ee Heg{erue iees<ìerb®ee De YeeJe oMe&Jeles.
DeewHe®eeefjkeÀ ÒeJesMe iejpee
HetJe& Deì DeesUKe He$es
ÒeJesMe Heefj#ee
8.2.4 cegkeÌle efMe#eCee®es HeÀe³eos
1) YeeweflekeÀ DeblejeJej ceele keÀjCes. cegkeÌle Je otj efMe#eCe ns otj DeblejeJejerue efMekeÀCeejs ³eebvee keÀe@uespe
DeeJeej ele npej jenCes Meke̳e vemeles efkebÀJee pes F®ígkeÀ vemeleele l³eeb®³eemeeþer YeeweflekeÀ Debleje®³ee
mecem³eebJej ceele keÀ© MekeÀles lemes®e efMekeÀCeejs Je efMe#ekeÀ ns YeeweflekeÀ ¢<ìîee JesieUîee #es$eele
Demeleele pemes Menjer Yeeieeleerue efMe#eke À ns ûeeceerCe Yeeieeleerue efMekeÀCeeN³eebvee met®evee osleele.
2) cegkeÌle Je otjefMe#eCe ns JesU DeeefCe efve³eespeve mecem³es®es meceeOeeve keÀ© MekeÀles Demes efJeÐeeLeea efkebÀJee
ieì pes Jeiee&le JeejbJeej npej jenC³eeme DemeceLe& efkebÀJee veeKet< e Demeleele efkebÀJee keÀener JesUsme
efMekeÀCeeje ne HegCe&JesU efkebÀJee DebMeJesU keÀeceele iegbleuesuee Demelees efkebÀJee keÀewìbgefyekeÀ Je meeceeefpekeÀ
yeebefOeuekeÀerle De[keÀuesuee Demelees J³eeJesUsme cegkeÌle Je ogjefMe#eCe ns l³eeb®³eemeeþer J esU Je
efve³eespevee®eer mecem³ee mees[Jeles.
3) GHeueyOe mLeUeb®eer ce³ee&efole mebmLee Jee{efJeles. cegkeÌle Je otjefMe#eCe ns keBÀHemed DeeOeeefjle mebmLee
p³ee KetHe keÀceer Deensle l³eeb®³eemeeþer GHeueyOe mLeUe®eer ce³ee&efole mebmLee efJemleeefjle keÀ©
MekeÀles.munotes.in

Page 105

1054) cegkeÌle Je otjefMe#eCe ns keÀceer efMe#ekeÀ GHeueyOe DemeC³ee®ee Heg{erue yeeyeleerle meJee&le ®eebieuee GHe³eesie
keÀ© MekeÀles.
ceeieCeervegmeej ÒeefMeef#ele efMe#ekeÀeb®ee DeYeeJe Demeleevee
efMe#ekeÀ ns YeewieesefuekeÀ ¢<ìîee SkeÀe ®e efþkeÀeCeer SkeÀef$ele Deeues Demeleevee
efJeefMe<ì keÀewMeu³e Demeuesu³ee efMe#ekeÀeb®eer keÀcelejlee Demeleevee
5) efm$e³eeb®³ee efMe#eCee®³ee mebOeer efJemle=le keÀjles. ns efm$e³eebvee l³eeb®es efve³eespeveele J³el³e³e
DeeCeu³eeefJevee efJeefJeOe D eY³eeme¬eÀceeuee ÒeJesMe IesC³eele mebOeer GHeueyOe keÀ©ve osles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) cegkeÌle efMe#eCee®es HeÀe³eos efuene.
2) cegkeÌle Je otj efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
8.3 Dee@veueeF&ve efMe#eCe
8.3.1 Heefj®e³e :
efÒe³e efJeÐeeL³ee&vees ceeieerue cegÐeele legcner cegkeÌle efMe#eCeeefJeDee@veueeFve efMe#eCeeefJeMekeÀles. Dee@ve ueeFve efMe#eCe, F ueefve¥ie ns vesìJeke&ÀÜejs otj efMe#eCee®³ee efJelejCeeMeer efkebÀJee FueskeÌì^e@efvekeÀ
ceeO³eceeÜejs ef[peerìue meeceûeer®³ee mJeªHeele Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀcee®³ee efJelejCeeMeer mebyebefOele Deens. les
leb$emeene³³eYetle %eeve Je keÀewMeu³ee®³ee j®evesMeer mebyebOeerle Deensle. Dee@veueeFve efMe#eCe ns meeceûeer Je
met®eveebmeeþer keÀesCel³eener JesUer, keÀesCel³eener efþkeÀeCeeHeemetve®es DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ ceeie& GHeueyOe
keÀjC³ee®³ee l³ee®³ee #ecelescegUs ueeskeÀefÒe³e yeveue sues Deens. Deelee DeeHeCe Dee@veueeFve efMe#eCe
keÀe³e&¬eÀceemeeþer ÒesjCeeoe³eer IeìkeÀ keÀesCeles les yeIeg ³ee.munotes.in

Page 106

106ns DeMee efMekeÀCeejebmeeþer DeO³e³eve DevegYeJeeb®eer GHeueyOelee Jee{Jeles pes HeejbHeeefjkeÀ Òel³e#e
efMekeÀJeC³eeuee npej jent MekeÀle veener efkebÀJee pes npej ve jenC³ee®ee ceeie& efveJe[leele.
efMekeÀJeC³ee®eer meeceûeer SkeÀ$e keÀjCes Je efle®ee Òemeej keÀjC³ee®ee Ke®e& DeefOekeÀ keÀe³e&#ecelesves neslees.
pesLes Hee$e efMe#ekeÀ GHeueyOe vemeleele DeMee efþkeÀeCeer Hee$e efMe#ekeÀ GHeueyOe keÀ©ve osCes.
8.3.2 Dee@veueeF&ve efMe#eCee®eer JewefMe<ìîes :
ns ef[peerìue meeceûeer®es efJelejCe Deens. SkeÀ yeìCe oeyeC³eeves keÀesCeleerner meeceûeer menpe GHeueyOe
nesles.
mebieCekeÀ efkebÀJee FueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³ecee®ee JeeHej Del³ee JeM³ekeÀ Deens.
les efMe#ekeÀ DeeefCe efJeÐeeL³ee¥meeþer efJeÐeeLeea keWÀefêle JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjles.
les otjefMe#eCe mJe©HeeJej ÒekeÀeMe ìekeÀles.
les vesìJeke&À ves pees[uesues Deens. legcner l³ee®³eeMeer kesÀJnener DeeefCe kegÀþsner pees[ues peeT MekeÀleele.
otj efMe#eCee®³ee leguevesle ³ee®ee Òeeflemeeo keÀeU DeefleMe³e peueo Deens.
DeY³eeme¬eÀce meeceûeer®es menpe Je peueo DeÐe³eeJeleerkeÀjCe.
DeY³eeme¬eÀce meeceûeer ner DevegkegÀueerle Demeles.
DeY³eeme¬eÀce le%e Je Flej efJeÐeeLeea ³e ebceOeerue megmebJeeo menpe nesT MekeÀlees.
8.3.3 Dee@veueeF&ve efMe#eCee®³ee efjleer :
Dee@veueeFve efMe#eCee®³ee oesve efjleer Deensle. l³ee cnCepes mecekeÀeueerve efMe#eCe Je
DemecekeÀeueerve efMe#eCe.
mecekeÀeueerve efMe#eCe :
DeLe& :
mecekeÀ eueerve F ueefve¥ie ceO³es lelkeÀeU efMe#eCe efjleer pemes ®eeì DeeefCe efJnef[³ees keÀe@vHeÀjefvmebie
F. Üejs Dee@veueeFve DeY³eemee®ee meceeJesMe neslees. ³ee ÒekeÀej®es efMe#eCe meeOeve ns JeemleefJekeÀ Deens. ns
DeeYeemeer Jeie&Keesueer ÒeceeCes Deens pes efJeÐeeL³ee¥veer ÒeMve efJe®eejCes DeeefCe efMe#ekeÀebveer l³ee ÒeMveeuee
®eìkeÀve Gllej osC³eeuee HejJeeveieer osles. pes lelkeÀeU cesmespe Üejs Meke̳e nesles cnCetve ³eeuee
mecekeÀeueerve cnìuesues Deens. ogmeN³ee Meyoele DeeHeCe cnCet MekeÀlees keÀer F bìjvesìuee pees[u³ee iesuesu³ee
mebieCekeÀe®³ee JeeHejeves nesCeejer DeO³e³eve Òeef¬eÀ³ee. SkeÀ J³eeK³eeve ns Òel³e#e JeeleeJejCeeleerue
mecekeÀeueerve efMe#eCee®es SkeÀ GoenjCe Deens. keÀejCe efJeÐeeLeea Je efMe#ekeÀ ns SkeÀe®e JesUer npej
Demeleele. mece keÀeueerve efMe#eCe Ieìves®es ogmejs GoenjCe cnCepes efJeÐeeLeea SKeeÐee Jeiee&®ee ueeF&Jn Jesye
mì^erce Òel³e#e v³eeneUlees DeeefCe l³ee®e JesUsme ®e®exle Yeeie Ieslees. mecekeÀeueerve efMe#eCe ns Jesye
keÀe@vHeÀjefvmebie meeefnl³eeÜejs efJeÐeeLeea Je efM e#ekeÀ SkeÀe Jeiee&ie menYeeieer nesCes megkeÀj keÀ© MekeÀleele. ns
mecekeÀeueerve DevegYeJe efMe#ekeÀ -efJeÐeeLeea DeeefCe efJeÐeeLeea. efJeÐeeLeea mebyebOe efJekeÀefmele keÀjC³eeme Je
cepeyetle keÀjC³eeme DeejsKeerle kesÀues peeT MekeÀleele pes otj efMe#e Ce keÀe³e&¬eÀceeleerue SkeÀ DeeJneve yevet
MekeÀles.munotes.in

Page 107

107mecekeÀeueerve efMe#eCee®eer JewefMe<ìîes :
oesve efkebÀJee DeefOekeÀ ueeskeÀebceOeerue DeeYeemeer mebHeke&À
otj efMe#eCe Òeoeve keÀjles
JeemleefJekeÀ efkebÀJee mecekeÀeueerve efMe#eCe Meke̳e nesles
leelkeÀeU DeefYeÒee³e ns efve³eespeerle efMe#eCe Deens.
DemecekeÀeueerve efMe#eCe :
DeLe& :
DemecekeÀeueerve efMe#eCe ns Dee@veueeFve efkebÀJee Dee@HeÀueeFve Heej Hee[ues peeT MekeÀles.
DemecekeÀeueerve efMe#eCe ner efJeÐeeLeea keWÀefêle DeO³eeHeve He×l eD e e n s . peer ueeskeÀeb®³ee SkeÀ peeUîeeleerue
JesU DeeefCe mLeUe®³ee HeefjIeer®³ee yeensj ceeefnleer osJeeCe IesJeeCe megjUerle keÀjC³eemeeþer Dee@veueeFve
efMe#eCe ñeesleeb®ee JeeHej keÀjles. DemecekeÀeueerve efMe#eCe ns j®eveelcekeÀ efme×ebleeJej DeeOee efjle Deens. pees
efJeÐeeLeea keWÀefêle Demetve J³ekeÌleer J³ekeÌleeRceOeerue megmebJeeoe®³ee cenÊJeeJej peesj osles. ne ¢ef<ìkeÀesve
efMekeÀC³eeuee Òeeslmeenve osC³eemeeþer DemecekeÀeueerve megmebJeeoemen mJe³ebDeY³eemeeuee SkeÀef$ele keÀjlees
DeeefCe lee s HeejbHeeefjkeÀ Mew#eefCekeÀ DeeJeejeleerue efMe#eCe, otjefMe#eCe DeeefCe efvejblej efMe#eCe ³eeleerue
DeO³e³eve megueYe nesC³eemeeþer JeeHejues peeT MekeÀles. DeMeeÒekeÀejs efMekeÀCeejs DeeefCe FueskeÌì^e@efvekeÀ
vesìJeke&À p³ee ceO³es les mebJeeo meeOel eele DeMee SkeÀ$eerle peeUîeeuee DemecekeÀeueerve efMe#eCe peeCes
cnCeleele.
DemecekeÀeueerve efMe#eCeeuee DeeOeej osC³eemeeþer JeeHeju³ee peeCeeN³ee Dee@veueeFve efMe#eCe
ñeesleebceO³es Fcesue, FueskeÌì^e@efvekeÀ cesueeRie efuemì, Le´s[s[ keÀevHeÀjefme bie efmeefmìce, Dee@veueeFve ®e®ee&
ceb[Us. efyeefkeÀPe DeeefCe yuee@iPe ³eeb®ee meceeJesMe neslees. DeY³eeme¬eÀce J³eJemLeeHeve He×leer DeeefCe ke@ÀcHemed
¬egÀPej SueSceSme, ef[Pee³ej ìt ueve&, yue@keÀyees[&, Jesye efì.Jner., cet[ue F. Deens. JeeHejkeÀl³e e¥vee ®e®ee&
Dee³eesefpele keÀjCes, mebosMe HeeþJeCes, mebosMeeuee ÒeefleGllej osCes DeeefCe ceuìerefceef[³eeuee DeHeuees[ keÀjCes
³eeÜejs Dee@veueeFve megmebJeeoeuee Heeefþbyee osC³eemeeþer l³eeuee efJekeÀefmele kesÀues iesues Deens. mecekeÀeueerve
efMe#e Cee®ee SkeÀ HeÀe³eoe cnCepes legcner mJe³ebieleerves peeT MekeÀleele. Dee@veueeFve mebHekeÀe&®³ee oesve
ceeiee¥HewkeÀer SkeÀ ÒekeÀej pees mees³eervegmeej Òeeflemeeo osC³eemeeþer GefMeje Ie[lees. ns efJeÐeeLeea keWÀefêle
DeO³eeHeve DeO³e³eve Deens p³eele De e@veueeFve efMe#eCe ñeesleeb®ee ueeskeÀeb®³ee peeUîeele JesU Je JesUs®³ee
ce³ee&osle ve jenlee ceeefnleer osJeeCeIesJeeCeermeeþer GHe³eesie kesÀuee peelees.
JewefMe<ìîes :
lelkeÀeU, ceeieCeervegmeej
HetJe&efveefce&le
vesceke̳ee JesUsle
J³ekeÌleeriele ef kebÀJee efveke=À<þ men³eesieer
mJeleb$e DeO³e³eve
mecekeÀe ueerve efMe#eCe DeeefCe DemecekeÀeueerve efMe#eCeeceOeerue SkeÀ cenÊJeHetCe& HeÀjkeÀ cnCepes
leelkeÀeU mebosMeve DeeefCe ueies®e DeefYeÒee³e, mecekeÀeueerve efMe#eCeemen legcneuee legce®es menkeÀej er efJeÐeeLeeamunotes.in

Page 108

108efkebÀJee efMe#ekeÀeb keÀ[tve leelkeÀeU mebosMe DeeefCe leelkeÀeU DeefYeÒee³e efceUt MekeÀlees. DemecekeÀeueerve
efMe#eCeele l³ee®ee meceeJesMe nesle veener. pej legcneuee ÒeMveeb®es Gllej osC³eeme $eeme Demesue DeeefCe legcner
l³eebvee Òel³e #e efJe®eeª MekeÀle vemeeue lemes®e mecekeÀeueerve efMe#eCeemen legcner mJele:®³ee ieleerves
®eeueleele. ns mecekeÀeueerve efMe#eCeemeesyele Meke̳e veener. Goe. Dee@veueeFve J³eeK³eeve HeenCes DeeefCe l³ee
J³eeK³eevee ojc³eeve efMe#ekeÀ keÀener ÒeMve efJe ®eejele Deens.
mecekeÀeueerve efMe#eCe :
legcneuee efJeefMe<ì JesUer J³eeK³eeve yeIeeJes ueeiesue. legcner GllejebefJemegmebJeeo meeOet MekeÀleele. efMe#ekeÀ meg×e legce®es Gllej lelkeÀeU Jee®et MekeÀleele DeeefCe
J³eeK³eevee ojc³eeve efJeÐeeL³ee¥Meer megmebJeeo meeOet MekeÀleele. J³eeK³eeve Dee@veueeFve efoues peeJes ueeieles.
DemecekeÀeueerve efMe#eCe :
legcner legce®³ee mJele:®³ee ieleerves J³eeK³eeve Heent MekeÀleele. legcner legce®³ee Jeie&efce$eebmeesyele
legce®³ee GÊe jebefJeDee@veueeFve efMe#eCee®es HeÀe³eos :
1) Dee@veueeF&ve efMe#eCe ns KetHe HeefjCeecekeÀejkeÀ Deens keÀejCe efJeÐeeLeea l³eeb®es keÀe³e& ®eìkeÀve Je
meesef³emke Àjefjl³ee mebHeJet MekeÀleele. SkeÀ J³ekeÌleer JesieJesieUîee DeY³eeme¬eÀceevee SkeÀe®e JesUs®e npej
jent MekeÀlees.
2) DeeefLe&keÀ ¢<ìîee HeÀe³eosMeerj (HejJe[Ceejs) -efJeÐeeLeea Fbìjvesìuee pees[uesu³ee kegÀþu³eener
meeOeveeves efMeketÀ MekeÀlees Deeef Ce leer cnCepes efMe#ekeÀ DeeefCe efJeÐeeLeea Jeiee&le ³es pee keÀjle vemeu³eeves
l³eeb®es Hewmes Jee®eleele.
3) JesUs®eer ye®ele -efMe#ekeÀ efkebÀJee ÒeefMe#ekeÀeuee les®e J³eeK³eeve JesieJesieUîee ieìe®³ee efJeÐeeL³ee¥vee
Hegvne Hegvne ÐeeJes ueeiele veener. l³eebvee le³eejer SkeÀoe®e keÀjeJeer ueeieles DeeefCe l³eeveblej
JesieJesieUîee ieìebmeesyele keÀesCel³eener JesUer osT MekeÀleele. efJeÐeeL³ee¥vee DeY³eemee®eer JesU
efveJe[C³ee®es mJeeleb$³e Demeles.
4) mJe³ebieleerves efMe#eCe -efJeÐeeLeea efk ebÀJee ÒeefMe#eCeeLeea kesÀJnener Je keÀesþsner l³eeb®³ee mJele:®³ee
meeOeveebveer DeY³eeme¬eÀce IesT MekeÀleele cnCetve efve³eefcele Jeiee¥meeþer p³eebvee JesU vemelees les l³eeb®³ee
meJe[ervegmeej Dee@veueeFve efMe#eCe IesT MekeÀleele. efJeÐeeL³ee¥ceO³es peyeeyeoejer Je mJe³ebefMemle
Jee{les.
5) ceeefnleer leb$e%eeve DeÐe³eeJele meeceûeermen Demeles -Fbìjvesì ns KejesKej®e peueo ieleerves
yeoueCeejs peie DeeefCe %eeve l³eeb®³ee meesyele ®eeueles.
leesìs :
Dee@veueeFve DeY³eeme¬eÀce ne ®e®exle Yeeie Ie sT Fef®íCeeN³ee npeejes efJeÐeeL³ee¥meesyele keÀe³e& keÀ©
MekeÀle veener. lemes®e p³ee efJeÐeeMeeKesle ke=ÀleermejeJeeb®ee meceeJesMe Demelees l³eeJesUer Dee@veueeFve
efMe#eCe keÀefþCe nesT MekeÀlees.
SkeÀe ieìele pes ceeveJeer mebyebOe efvecee&Ce nesleel e les Dee@veueeF&ve efMe#eCeeÜejs efvecee&Ce nesT MekeÀle
veener. Dee@veueeF&ve efMe#eCe ceeveJeer megmebJeeo Òeoeve keÀ© MekeÀle veener.munotes.in

Page 109

109SkeÀekeÀerHeCee -efJeÐeeL³ee¥vee keÌueemeceO³es Òel³e#e npej jene³e®es vemeu³eeves l³eeb®ee Flej
efJeÐeeL³ee¥meesyel e mebHeke&À nesCes keÀefþCe Demeles efkebÀJee peJeUpeJeU DeMeke̳e Demeles l³eecegUs
SkeÀekeÀerHeCee efvecee&Ce neslees.
Jee*dce ®eew³e& -legce®³ee efJeÐeeLeea mebieCekeÀ JeeHejle Deens l³ee®³eeJej HetCe&JesU vepej þsJeueer peeT
MekeÀle veener ns ue#eele Ieslee les efveyebOe efkebÀJee Flej DeY³eemee®eer ®eesjer keÀ© MekeÀleele.
HeÀmeJeCetkeÀ :
Jejerue ÒeceeCes®e efJeÐeeLeea Dee@veueeF&ve Heefj#esle meg×e ueyee[er keÀ© MekeÀlees. ns Òel³eskeÀeuee
mees³eermkeÀj nesles Demes veener. pej legcner legce®es Iej, keÀece DeeefCe DeY³eeme ³eeceOeerue JesUs®es J³eJemLeeHeve
keÀ© MekeÀle vemeeue lej Dee@veueeFve efMe#eCe leesìîee®es þ© MekeÀles.
Dee@veueeF&ve efMe#eCe Òeef¬eÀ³esmeeþer mebieCekeÀe®eer iejpe Demeles l³eecegUs legce®³ee Mejerje®³ee
þsJeCeerJej He efjCeece nesT MekeÀlees DeeefCe [esUîeebJej leeCe ³esT MekeÀlees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) mecekeÀeueerve DeeefCe DemecekeÀeueerve efMe#eCeeleerue HeÀjkeÀ meebiee.
8.4 ceeefnleer Je mebHeke&À leb$e%eeve (ICT)
8.4.1 Heefj®e³e :
³eeDeeOeer DeeHeCe Dee@veueeF&ve efMe#eCeeefJeceeefnleer Je mebHeke&À leb$e%eeveeefJeMeke̳e keÀjCeejs IeìkeÀ Deens. ICT®eer pejer SkeÀ JewefMJekeÀ J³eeK³ee vemeefue lejer ner meb%ee meJe&
meeceev³eHeCes ceeveueer iesueer Deens keÀer Demes meJe& GHekeÀjCes vesìJeefke¥Àie IeìkeÀ GHe³eespeves DeeefCe He×leer
p³eebveer meJe& ueeskeÀ Je mebIeìvee (cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ) vee veHeÀe Spevmeer mejkeÀejer DeeefCe DeHejeOeer,
GÐeesie, ef[peerìue peieele mebJeeo meeOeC³eemeeþer SkeÀef$ele kesÀues Deens. ³etvesmkeÀes vegmeej ’ ICT
cnCepes SkeÀ Jew%eeefvekeÀ leb$e%eeveefJeceeefnleer DeekeÀejCes l³ee®es GHe³eespeve DeeefCe meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ yeeyeeR®³ee mebHekeÀe&le
JeeHejues peeles.“
DeeHeu³ee meceepeeleerue Mew#eefCekeÀ #es$ee®ee cegK³e Yeeie efMe#ekeÀ Deensle. ³ee ef[pe erìue ³egieele
ICT®ee Jeiee&leerue JeeHej ne efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀC³ee®³ee mebOeer osC³eemeeþer DeeefCe 21 J³ee MelekeÀeleerue
DeeJeM³ekeÀ keÀewMeu³es JeeHejC³eemeeþer cenÊJee®ee Deens. ICTDeO³eeHeve Je DeO³e³eveele megOeejCee keÀjles
DeeefCe les DeO³e eHeveMeem$eer³e JeeleeJejCee®³ee efvecee&l³eeb®eer YetefcekeÀe Heej Hee[C³eele efMe#ekeÀebmeeþermunotes.in

Page 110

110cenÊJee®es Deens. ICTefMe#ekeÀeuee l³eeb®es DeO³eeHeve DeekeÀefJeÐeeL³ee¥vee Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀcee®³ee ke gÀþu³eener mlejeJej efMekeÀC³eeme meceLe& keÀjles.
8.4.2 ICTHe×leer®es IeìkeÀ :
ICTner Fìjvesì®es Jeue³e lemes®e efyeveleejer vesìJeke&ÀÜejs meb®eefuele ceesyeeF&ue ³ee oesIeebvee
J³eeHeles. ³eeceO³es Hegjeleve leb$e%eevee®ee meg×e meceeJesMe Deens pe mes ueB[ueeF&ve ìsefueHeÀesve, jsef[Dees DeeefCe
ogjoMe&ve ÒemeejCe -ner meJe&®³ee meJe& Deepemeg×e Oeejoej ICTmeeceûeer pemes keÀ=ef$ece yeg×erceÊee DeeefCe
jesyeesefìkeÌmed ³eeb®³eemeesyele ceesþîee ÒeceeCeeJej JeeHejues peeles. meJe&meeceev³eHeCes ICTcnCepes l³ee®³ee
IeìkeÀeb®³ee ³eeoerHes#ee DeefOekeÀ Deens. ICTceO³es keÀebcH³egìj ne[&JesDej, mee@HeÌìJesDej De@HueerkesÀMeve
Dee@HeÀ ìsefuekeÀc³egefvekesÀMeve ìskeÌvee@uee@peermed ÒeesìskeÌMeve ef[Jne³emesme, ueeskeÀue Sefj³ee vesìJeke&À (LAN)
JeeF&[ S efj³ee vesìJeke&À (WAN) ef[peerìue ke@Àcesjepe, keÀe@cHe@keÌì ef[mkeÀ (CDS) ef[peerìue
efJn[erDees ef[mkeÌmed (DVDS) mesue HeÀesve, me@ìsueeF&ì DeeefCe HeÀe³eyej Dee@HeÌìerkeÌmed, E-books F
yetkeÌme / F peve&ume, / F [eìeyesmesme, keÀe@cH³egìj cesef[ìsìs[ keÀe@vHeÀjvmesme efJnef[³ees keÀe@vHeÀjbefmebie,
ìsueerces[ermeerve, Jn®eg&Deue efj³ee@efueìer, ìsefuekeÀc³egefvekesÀMeve me@ìsueeF&ì F.
Deeke=Àleer 8.1 ICT®es IeìkeÀ
8.4.3 efMe#eCeele ceeefnleer Je mebHeke&À leb$e%eevee®eer JewefMe<ìîes :
efMe#eCe ele ICTcnCepes keÀesCelesner ne[&JesDej DeeefCe mee@HeÌìJesDej leb$e%eeve pes Mew#eefCekeÀ
Òeef¬eÀ³esle ³eesieoeve osles. efMe#eCeele ICTcnCepes keÀesCelesner ceeefnleer leb$e%eeve pes Mew#eefCekeÀ nsletmeeþer
DeeJeM³ekeÀ meebefK³ekeÀer meeceûeer®eer Òee Hleer, meeþJeCe neleeUCeer, J³eJemLeeHeve, ÒemeejCe efkebÀJee
efmJekeÀejC³eeJej peesj osles. Goe. efJeÐeeL³ee¥®eer veeWo, l³eeb®ee ÒeJesMe, ke=ÀleeR®es DeÐe³eeJeleerkeÀjCe.
efMe#eCeele ICTcnCepes Demes keÀesCeles leb$e%eeve pes DeO³e³eve DeO³eeHeve Òee f¬eÀ³esle ceeefnleer®³ee
osJeeCeIesJeeCeerMeer mebyebOeerle Deens. Goe. ìsefuekeÀe@vHeÀjefmebie, Hee@Jej Hee@F¥ì ÒesPeWìsMeve F. ®ee GHe³eesie
efMe#eCeele ICTcnCepes efMe#eCee®ee opee& Jee{efJeC³eemeeþer efMe#eCe Òeef¬eÀ³esle meceeefJe<þ ceeveJeer
neleele erue DeeOeejYetle meeefnl³e Deens.
8.4.4 efMe#eCeele ICT®eer iejpe :
efMe#eCe ns peerJeveYej ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens cnCetve keÀesCel³eener JesUer Je kegÀþsner ICT®eer
GHeueyOelee ner keÀeUe®eer iejpe Deens.munotes.in

Page 111

111peie ns ueneve Peeuesues Deens DeeefCe veefJeve %eeve efoJemeWefoJeme Jee{le Deens DeeefCe cnCetve ceeefnleer
efceUC³ee®eer iejpe efvecee&Ce Peeuesueer Deens.
efMe#eCeeves efJeefJeOe efJeÐeeLeea Je efMe#ekeÀeb®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjeJe³eeme nJeer DeeefCe cnCetve ³ee
iejpeeb®³ee Hetle& lesle cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeles.
Òel³eskeÀ J³ekeÌleerpeJeU leb$e%eeve mee#ejlee DemeeJe³eeme nJeer DeeefCe cnCetve ICTner meceepee®eer
iejpe Deens.
DeeHeu³eeuee efvej#ejlee Je ieefjyeer®³ee DeeJneveebvee leeW[ osC³eemeeþer ÒeJesMe Jee{efJeCes DeeefCe
efMe#eCeemeeþer ³esCeeje Ke®e& keÀceer keÀjCes iejpes®es Deens. ICTl³ee®es Gllej Deens.
8.4.5 efMe#eCeele ICT®es cenlJe :
ns ceeefnleer DeeefCe efJeefJeOe ceeefnleer®es ñeesle ®eìkeÀve efceUJetve osles
les efJeefJeOe DeO³e³eve ñeesle efceUJetve osles
les efMe#eCe DeeefCe meeceûeer efceUC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esleerue JesU keÀceer keÀjles
ICTÜejs efMe#eCe ns keÀOeerner, keÀesþsner DeeefCe men³eesieer He×leerves nesT MekeÀles.
efMe#eCeele ceuìerefce[er³ee (yengceeO³ece) ¢ef<ìkeÀesve keÀe³e&#ecelesves JeeHejuee peeT MekeÀlees.
Dee@veueeF&ve ûebLeeue³e, HegmlekeÀ Yeeb[ej, cegkeÌle DeY³eeme¬eÀce, DeeefCe cegkeÌle Mew#eefCekeÀ mebmeeOeves
menpeHeCes GHeueyOe nesleele.
efJeefJeOe efJeICTÜejs otj efMe#eCe DeeefCe Dee@veueeF&ve efMe#eCe meJee¥meeþer Meke̳e Deens.
efJeÐeeLeea ne yengefJeOe mebHeke&À ceeie& pemes F cesue ®e@ì, HeÀesjce, yuee@iPe, F. JeeHeª MekeÀlees.
ICTefJeMesHeejbHeeefjkeÀ Jeie&efMe#eCe ns F ueefve&ie He×leermen SkeÀef$ele keÀ©ve efceÞeerle efMe#eCe efceUt MekeÀles.
ÒeMeemekeÀer³e Je cetu³eceeHeve meeceûeerJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCes.
J³eeJemeeef³ekeÀ Je=×e rmeeþer efMe#ekeÀebceO³es keÀuHeveeb®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjCes.
Mew#eefCekeÀ Òeef¬eÀ³esuee ®eeuevee osC³eemeeþer Fbìjvesì DeeOeeefjle mebMeesOeve Heej Hee[Ces.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) efMe#eCeele ICT®eer iejpe Je cenlJe efJe

Page 112

1128.5 ceesþîee ÒeceeCeeJejerue cegkeÌle Dee@veueeF&ve DeY³eeme¬eÀce (MOOC)
MOOCS ns cegkeÌle ÒeJesMe Demeuesues Jesye DeeOeeefj le DeY³eeme¬eÀce Deens pes SkeÀe®e JesUsme
MeskeÀ[es efkebÀJee npeejes efJeÐeeL³ee¥®eer veeJeveeWoCeer keÀjleele. MOOCS ns meeceûeer®es efJelejCe
OJeefvecegefêle efJnef[Dees, J³eeK³eeves Dee@veueeF&ve efjef[biped (Jee®eve) DeeefCe Dee@veueeF&ve cegu³eceeHeveeÜejs
meeceûeer®es lemes®e efJeÐeeLeea efJeÐeeLeea DeeefCe efJeÐeeLeea efMe#ekeÀ megmebJeeoe®³ee HeoJ³ee efJelejerle k eÀjles.
MOOCS ns peieYejeleerue efJeefJeOe mJeªHee®es HeeMJe&efHeìerkeÀe, DevegYeJe DeeefCe efþkeÀeCeeHeemetve
meejK³ee®e DeeJe[er Demeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥vee meeceeJet MekeÀles. lemes®e yengleebMe MOOCS ns ceesHeÀle
Demeleele p³eecegUs pees keÀesCeer DeeJ e[ Demeuesuee Demesue les meeceeJet MekeÀleele. keÀener MOOCS
ÒeceeCeHe$e osleele p³eeb®eer J³eeHleer efkeÀceeve DeY³eeme¬eÀce ceevekeÀeb®³ee ÒeeHleermeeþer HetCe&lJee®³ee jesH³ee
Heemetve les Òee@keÌì[& Heefj#ee Heeme nesC³eemeeþer®³ee mel³eeHeerle ÒeceeC eHe$ee He³e¥le Deens. yengleebMe
MOOCS ns keÀe@uespe®eer Hele efJe®eejele Iesle veenerle.
8.5.1 MOOC ®ee mebef#eHle Fefleneme :
MOOCS ns Heefnu³eeboe 2008 ceO³es pee@pe& efmecevmed DeeefCe efmìHeÀve [e@vmed ³eeb®³ee Üeje
meg© kesÀues DeeefCe l³eeuee `m eb³eespelee Je meb³eesefpele %eeve 2008' (Connectivism and
Connective knowledge 2008) efkebÀJee CCK08 Demes cnìues iesues ³ee®eer efveefce&leer
ce@veerìesyee ³egefveefJn&efmeìer meeþer ¬esÀ[erì keÀesme cnCetve kesÀueer iesueer. CCK08 ceO³es 25 efJeÐeeLeea nesles
p³eebveer l³ee DeY³eeme¬eÀceemeeþer HeÀer Yejueer DeeefCe peJeUHeeme 2200 efMekeÀCeeN³eebvee lees DeY³eeme¬eÀce
ceesHeÀle efceUeuee.
ves Jemlegle: 2012 ceO³es ieleer Iesleueer lesJne ÒeesHesÀmej efmeye@mìerDeve Le´tve DeeefCe eqkeÌJeìj
ceeefHe¥ie ³ee mìB[HeÀes[& efJeÐeeHeerþe®³ee ÒeeO³eeHebkeÀeveer (Introduction to artificial
intelligence) (ke=À$eerce yeg×erceÊesMeer DeesUKe) ne DeY³eeme¬eÀce Dee@veueeF&ve Òeoeve kesÀuee. ³ee
DeY³eeme¬eÀceele 190 osMeeleerue 16,00,000 efJeÐeeLeea menYeeieer nesles . ³ee DeY³eeme¬eÀcee®³ee
³eMeeveblej Le´tve DeeefCe veeefJe&ie ³eg[eefmeìer, Dee@veueeF&ve %eeve menYeeieemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ vecetvee meg©
kesÀuee. ³esLes keÀesmexme DeeefCe S[skeÌme ³eemeejKes keÀener Flej MOOCS ÒeoevekeÀlex meg×e Deens.
8.5.2 MOOC ®es ÒekeÀej :
1) XMOOCS :
XMOOCS ns HeejbHeeefjkeÀ DeY³eeme¬eÀce j®evesJej DeeOeeefjle Deens DeeefCe ÒemLeeefHele
DeO³e³eve ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe meeefnl³ee®ee JeeHej keÀjlees. efJeÐeeLeea ns HetJe&OJeveercegefêle J³eeK³eeves Heenleele,
DeeJeM³ekeÀ Jee® eve HetCe& keÀjleele DeeefCe ®e®exle menYeeieer nesleele. p³ee iees<ìer G®®e efMe#eCe mebmLes®³ee
DeY³eeme¬eÀce efMe#ekeÀ efkebÀJee efMe#ekeÀeb®³ee ®ecetÜeje efveefce&le Je Meg× kesÀuesues Demeles. XMOOCS ns
efJeMesmeeceûeer JeeHejleele.munotes.in

Page 113

1132) CMOOCS :
CMOOCS ns meb³eespeerle DeO³e³eve vecegv³eeJej DeeOeeefjle Deens pes me¬eÀer³e DeO³e³evee®es
mJeªHee cnCetve menkeÀe³ee&uee efJeMesmeeceûeer DeesUKeCes, cetu³eceeHeve keÀjCes DeeefCe ³eesieoeve osCesmeeþer SkeÀ$eerleHeCes keÀe³e& keÀjleele. ³eemeeþer
les DeO³e³eve J³eemeHeerþe®ee JeeHej keÀ©ve DeY³eeme¬eÀceele meeefnl³e (efìJeìmed, yuee@ie Heesmìmed, yuee@imed
efJekeÀerPe) F. ìekeÀleele CMOOCS efMe#ekeÀ efkebÀJee efMe#ekeÀeb®ee ®ecet ne DeY³eeme¬eÀceele
efJeÐeeL³ee¥®³ee ³eesieoeveeuee Debeflece ªHe osTve, SkeÀ$eerkeÀjCe keÀ©ve Je cetu³eceeHeve keÀ©ve DeO³e³eve
Òeef¬eÀ³ee megueYe keÀj lees.
Flej DemecekeÀeueerve Dee@veueeF&ve DeY³eeme¬eÀce oMekeÀebHeemetve GHeueyOe Demetve meg×e
MOOCS ns Dee@veueeF&ve efMe#eCeeleerue Deieoer DeueerkeÀ[erue Gl¬eÀebleerHewkeÀer SkeÀ Deens ³eeuee keÀejCe
cnCepes DemecekeÀeueerve mJeªHe, peeieeflekeÀ Hee snes®e, keÀe@uespe ¬esÀ[erìMeer mebyebOe DeeefCe HetCe&HeCes
Dee@veueeF&ve j®evee Je efJelejCe, meO³ee®es efJeÐeeLeea DeeefCe len nîeele efMekeÀCeejs DeMee oesIeebmeeþer
Demeuesues ³eeb®eer lelkeÀeU Je melele®eer ueeskeÀefÒe³elescegUs MOOCS ns efkeÀl³eskeÀ cenÊJee®³ee efjleeRvee
KegCeeJele Demeu³ee®es efomeles pes YeeJeer keÀeUele ®eeuet jeefnue.
pemes Mew#eefCekeÀ leb$e%eeve met®eveelcekeÀ DeejeKe[e DeeefCe Dee@veueeF&ve efMe#eCe / meeceûeer
efJelejCe J³eemeHeerþ efJekeÀmeerle nesle jenerue. DeefOekeÀ e fMekeÀCeejs ns DeefOekeÀ iejpee DeeefCe GÎsMeebmen
Dee@veueeF&ve DeY³eeme¬eÀce IesC³eekeÀ[s Dees{ues peeleerue. SkeÀ Jee{leer ceeieCeer peer l³eeHeg{s leb$e%eeve Je
efJelejCeeerue megOeejCesuee ®eeuevee osF&ue ³eeJe©ve Demes efomeles keÀer YeeJeer Dee@veue eF&ve efMe#eCe He³ee&³eeuee
Jew³eeqkeÌleke=Àle DeO³e³eve DevegYeJe pes HeÀkeÌle meeceûeer efJelejCeeJej ue#e þsTve DemeC³eeHes#ee efJeÐeeL³ee¥®³ee
efJeefJeOe iejpee (ceev³elee, HejJe[C³eepeesies DeeefCe ÒeJesMe ³eemeejKes Flej) HetCe& keÀª MekeÀleerue. HeÀ e³eoe
leb$e%eeveeJej ue#e keWÀefêle keÀjC³ee®eer iejpe Demesue.
8.5.3 MOOC ®es HeÀe³eos Je leesìs :
MOOCS ®es HeÀe³eos -
1) DeY³eeme¬eÀce ns ceesHeÀle Òeoeve kesÀues peeleele.
2) G®®e ÞesCeer®³ee MeeUebceOeerue ÒeesHesÀmejebÜejs DeY³eeme¬eÀceeuee ÒeJesM ee f o u e ep e e l e e s .
3) mebHetCe& peieYejeleerue Òe®eb[ DeeefCe efJeefJeOe Þeesl³eebmeeþer DeY³eeme¬eÀce GHeueyOe Deensle.
4) DeY³eeme¬eÀcee®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUeleerue ieesUe kesÀuesu³ee meeceûeer®e JeeHej keÀ©ve efJeÐeeL³ee¥®³ee
keÀeceefiejer®es menp eHeCes Heefj#eCe kesÀues peeT MekeÀles.
5) ÒeeO³eeHekeÀ Je efMekeÀCeejs DeMee oesIeebveener peieYej ÒeoMe&ve keÀje³euee efceUles. DeMeeÒekeÀejs
DeO³eeHeveMeem$e efJe6) efceÞeerle DeO³e³eve keÀe ³e&¬eÀceele SkeÀ meeOeve cnCetve JeeHejues peeT MekeÀles. efpeLes efJeÐeeL³ee¥vee
Jeiee&le efou³ee peeCeeN³ee ceeefnleerHes#ee DeefOekeÀ ceeefnleer efceUt MekeÀles.
MOOCS ®es leesìs :
1) Jew³ekeÌleerke=Àle DeY³eeme¬eÀce DeeefCe efMe#ekeÀebkeÀ[tve Jew³eeq keÌlekeÀ ue#e HegjJeues peeT MekeÀle veener.
2) efJeÐeeL³ee¥®es ie=nHeeþ DeeefCe l³eeb®ee meceeJesMe ³eeb®³ee veeWoer þsJeCes keÀþerCe peeles.munotes.in

Page 114

1143) DeHebielJe Demeuesues DeeefCe efveke=À<þ Fbìjvesì pees[Ceer Demeuesues efJeÐeeLeea MOOCS JeeHeª
MekeÀle veen er.
4) MOOCS Òeoeve keÀjleevee Yee5) MOOCS ns efJeÐeeHeerþele Hewmee keÀceeefJeC³ee®es DeY³eeme¬eÀce cnCetve JeeHejues peeT MekeÀle veener.
pejer keÀener GCeerJee Demeu³ee lejer MOOCS peJeU DeeHeCe efMekeÀle Demeuesu³ee ceeiee& le
Hegvne mebMeesOeve keÀjC³eemeeþer®eer Òe®eb[ #ecelee Deens. les keÀmes Òeieleer keÀjleele DeeefCe keÀeUe®³ee DeesIeele
keÀmes Jee{leele ns HeenCes cepesMeerj þjsue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) MOOCS JeeHejC³ee®es HeÀe³eos DeeefCe leesìs keÀesCel es?
8.6 meejebMe
efMe#eCe Dee³eesie (1964 -66) vegmeej ³ee peieele mee³evme DeeefCe leb$e%eeveeJej DeeOeejuesues
efMe#eCe ns®e ueeskeÀeb®eer Òeieleer keÀu³eeCe DeeefCe megjef#eleles®eer HeeleUer þjJeles. je<ì^yeebOeCeer®³ee Goelle
GHe¬eÀceeleeru e DeeHeues ³eMe ns DeeHeu³ee efMe#eCee®eer iegCeJeÊee DeeefCe DeeHeu³ee MeeUe DeeefCe keÀe@uespeeletve
GÊeerCe& nesCeeN³ee J³ekeÌleeR®eer iegCeJeÊee ³eeJej DeJeuebyetve Demeles cnCetve DeeHeu³ee Mew#eefCekeÀ He×leer®es
HegveefJekeÀjCe iejpes®es Deens. meÐe efmLeleerleerue meceepee®³ee iejpeebvegmeej l³ee®eer Hegveyee¥OeCeer Jne³euee®e
nJeer. efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeveeleerue yeoueeb®ee Mew#eefCekeÀ He×leerJej Hegjsmee ÒeYeeJe He[le Demelees. ³ee®ee
GÎsMe keÀe³e&#eceles®eer HeeleUer Jee{JeC³eekeÀjlee leb$e %eeve HeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee JeeHejC³ee®³ee nsletmleJe
SkeÀceskeÀeb®³ee mHeOexle efìketÀve jenC³eemeeþer ueeskeÀeb®eer #ecelee efJekeÀefmele keÀjCes ne Deens cnCetve®e
Mew#eefCekeÀ He×leer yeouee³euee®e nJ³ee. DeepekeÀeue DeeHeCe efMe#eCeeleerue yeouel³ ee efjleer yeIet MekeÀlees.
Deelee efJeÐeeL³ee¥peJeU cegkeÌle efMe#eCe, Dee@veueeF&ve efMe#eCe Demes He³ee&³e Deensle. efMe#eCeeleerue DeMee
ÒekeÀej®eer megefJeOee ner vekeÌkeÀer®e efJeÐeeL³ee&uee J³el³e³eeefMeJee³e efkebÀJee le[pees[erefMeJee³e yeouel³ee
meceepeemeesyele®eer ieleer efìkeÀJetve þsJeC³eeme ceole keÀjsue.
mebieCekeÀe®eer keÀe³e&#ecelee, De®etkeÀlee DeeefCe GlHeeokeÀlee ue#eele Ieslee JesieJesieUs Dee³eesie
mLeeHeues iesues DeeefCe l³eebveer Yeejleer³e meboYee&le l³eeb®es DenJeeue meeoj kes Àues Deensle. veefJeve Mew#eefCekeÀ
OeesjCeeves (1986) mebieCekeÀer³e mee#ejlesJej peesj efouee Deens. meeleJ³ee Heb®eJeeefkeÀesìer ©He³eeb®eer Òe®eb[ jeMeer ner efMe#eCee®³ee meJe& mlejeJejerue mebieCekeÀ mee#ejlee DeeefCe mebi eCekeÀ
keÀe³e&¬eÀceeb®³ee efJemleejeuee yeneue kesÀueer iesueer. Meeues³e efMe#eCeeJejerue jececetleea Dee³eesieeves meg×e
mebieCekeÀ efMe#eCeeJej Yej efouee Deens.munotes.in

Page 115

115mebieCekeÀ ns efMe#eCee®³ee megueYelesmeeþer DeeefCe efJeÐeeL³ee¥vee Òesjerle keÀjC³eeme eþer®es SkeÀ
cenÊJee®es meeOeve Deens. peieeleerue DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®³ee Òeieleermen veefJeve DeO³eeHeveMeem$e JeeHejCes
DeeefCe efJeÐeeLeea efMekeÀle Demeuesu³ee ceeiee¥veer keÀe³e&#ecelee efJekeÀefmele keÀjCes ner leele[er®eer iejpe Deens.
Jeiee&leerue DeO³eeHeve HeefjCeecekeÀejkeÀ keÀjC³eemeeþer DeeHeu³ee DeO³eeHeve He×leer®es vetleveerkeÀjCe iejpes®es
Deens. yengleebMe yeoue ns ` ceeefnleer®³ee ¬eÀebleercegUs 'Ie[tve Deeuesues Deensle. Ie[tve ³esCeejer yejs®emes
ªHeeblejCe ns ceeefnleer®ee peueo ÒeJeen DeeefCe l³ee®³ee meeþJeCetkeÀer®eer Òe®eb[ #ecelee ³eeb®³eeMeer mebyebOeerle
Deens. meO³ee®³ee ceeefnleerle efJeÐeeL³ee¥®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³eeme ICT®eer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe
Deens.
8.7 DeY³eeme
1) cegkeÌle efMe#eCee®ee DeLe& mHe <ì keÀje.
2) efMe#eCeeleerue otj Je cegkeÌle efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
3) cegkeÌle efMe#eCee®es HeÀe³eos efuene.
4) Dee@veueeF&ve efMe#eCee®ee DeLe& Je JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.
5) efMe#eCee®³ee efjleer mHe<ì keÀje.
6) mecekeÀeueerve Je DemecekeÀeueerve efMe#eCeeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
7) MOOC ®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
8) efMe#eCeele ICT®eer iejpe Je l³ee®es cenÊJe mHe<ì keÀje.
Heg{erue iees<ìeR®ee DeLe& efuene.
1) Jee*dce³e®eew³e& 2) mecekeÀeueerve efMe#eCe
3) DemecekeÀ eueerve efMe#eCe 4) mJe³ebieleerves DeO³e³eve
5) Dee@veueeF&ve efMe#eCe 6) cegkeÌle efMe#eCe
7) cegkeÌle Je otj efMe#eCe 8) MOOC
Heg{erue iees<ìeR®eer GoenjCes Ðee.
1) cegkeÌle efMe#eCe mebmLee 2) Dee@veueeF&ve efMe#eCe mebmLee
3) mecekeÀeueerve efM e#eCee®³ee efjleer 4) DemecekeÀeueerve efMe#eCee®³ee efjleer
5) efMe#eCeele ICT®ee JeeHej
³eesi³e He³ee&³e efveJe[e.
1) DeY³eemee®ee SkeÀ ceeie& pees ueeskeÀebvee kesÀJnener Je kegÀþsner efMekeÀe³euee DeeefCe efueefKele keÀe³e& cesue
efkebÀJee F& -cesue Üejs efmJekeÀeje³euee efkebÀJee HeeþJee³euee ceeskeÀUerkeÀ osles l³eeuee õõõõ
cnCeleele.
De) cegkeÌle efMe#eCe ye) otj efMe#eCe keÀ) ICT [) men³eesieer efMe#eCemunotes.in

Page 116

1162) õõõõõ ®³ee meene³³eeves legcneuee legce®³ee menkeÀejer efJeÐeeLeea efkebÀJee efMe#ekeÀeb keÀ[tve
leelkeÀeU mebosMe DeeefCe leelkeÀeU DeefYeÒee³e efceUlees.
De) mecekeÀeueerve efMe#eCe ye) DemecekeÀeueerve efMe#eCe
keÀ) mJe³ebieleerves efMe#eCe [) Dee@veueeF&ve efMe#eCe
3) FueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³eceeÜejs ef[efpeìue meeefnl³ee®³ee mJeªHe ele vesìkeke&ÀÜejs otj efMe#eCe efkebÀJee
Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀcee®es efJelejCe ³eeuee®e õõõõõ cnCeleele.
De) Dee@veueeF&ve efMe#eCe ye) cegkeÌle efMe#eCe
keÀ) menkeÀejer efMe#eCe [) otj efMe#eCe
4) õõõõõ Üejs otj efMe#eCe Je Dee@veueeF&ve efMe#eC e meJee¥meeþer Meke̳e Deens.
De) ICT ye) PPT keÀ) menkeÀejer efMe#eCe [) ne[&JesDej
5) ICTceO³es õõõõõ ®ee meceeJesMe ³eslees.
De) mebieCekeÀ ne[&JesDej
ye) mee@HeÌìJesDej
keÀ) efJn[erDees keÀe@vHeÀjefvmebie, ìsefueces[ermeerve, Jn®eg&Deue efjDe@ efueìer, ìsefuekeÀc³egefvekesÀMeve
me@ìsueeF&ì
[) Jejerue meJe&
6) MOOC ®es ÒekeÀej cnCepes õõõõõ.
De) cMOOC JezMOOC ye) aMOOC JebMOOC
keÀ) xMOOC JecMOOC [) zMOOC JexMOOC











munotes.in

Page 117

117IeìkeÀ -9
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je 2
efJeYeeie 1 Je 2
IeìkeÀ j®evee :
9.0 Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je 2 ®eer GefÎ<ìs
9.1 ÒeemleeefJekeÀ
9.2 Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je 2 ÒekeÀej
9.0 Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je 2 ®eer GefÎ<ìs :
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1
MeeUsceO³es efMe#ekeÀebvee efJeefJeOe YetefcekeÀebvee me eceesjs peeC³eemeeþer ÒeefMe#eCe osCes.
DeY³eeme¬eÀcee yeensjerue mece=× DeO³e³eve DevegYeJee®eer mebOeer osCes.
MeeUs®³ee keÀe³ee&®ee (keÀecekeÀepee®ee) meceeJesMe keÀjCes Je iegCeJeÊee HetCe& efMe#eCe efceUC³eemeeþer
GHe¬eÀce jeyeJeCes.
Òeel³eef#ekeÀ k eÀe³e& 2
Jele&ceeve HeefjefmLeleerceO³es ³eesiee ®eer O³es³e Je GefÎ<ìs DeO³e³eve keÀl³ee&me Heefj®e³e keÀ©ve osCes.
³eesie GHe¬eÀcee®es DeekeÀueve Je l³ee®ee ÒeYeeJe nîeemeeþer GHe¬eÀceeb®eer mebOeer osCes.
keÀe³e&jle Demeuesu³ee efJeefJeOe DeMeemekeÀer³ e mebmLeevee efMe#eCe, mebIeìve, GHe¬eÀce Je meeceeefpekeÀ
ÒeYeeJe meeþer DeO³e³eve keÀl³ee&me ÒeefMe#eCe osCes.
Meeues³e DeY³eeme¬eÀceeyejesyej Demeuesu³ee efJeefJeOe J³eJemeeef³ekeÀ DeY³eeme¬eÀcee®eer ceeefnleer keÀ©ve osCes
Je nîee®ee YeefJe<³eeleerue ® eejer$e (career) efvecee&Ceemeeþer GHe³eesie mecepeeJetve osCes.
9.1 ÒemleeJevee
Òeel³eef#ekeÀ DeY³eeme¬eÀcee ojc³eeve Òeel³eef#ekeÀ keÀe³ee&®ee Yeeie cnCetve efJeÐeeL³ee&keÀ[tve oesve
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& keÀle&J³ee®eer DeHes#ee Demeles. l³eeme Òeel³e ef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 2 Demes
mebyeesOeues peeles.
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 2 (PW I)
HetJe&ÒeeLeefcekeÀ, ÒeeLeefcekeÀ, MeeUebvee Yesìer osTve l³eeb®ee keÀe³ee&®ee DeY³eeme keÀ©ve legce®³ee
¢ef<ìkeÀesveeletve efJemle=le DenJeeue efuene . (DenJeeueeceO³es mebmLes®eer Lees[ke̳eele ceeefnleer,
Heoeveg¬eÀceevegmeej l³eeb®es mebmLeelcekeÀ keÀe³e&, ¢ef<ìkeÀesve, O³es³es, Hee³eeYetle megefJeOee, DeY³eeme¬eÀce Je
DeY³eeme¬eÀce HetjkeÀ GHe¬eÀce nîeeefJe

Page 118

118Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 2 (PW II)
Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&ves ³eesie keWÀê / DeMeemekeÀer³e Mew#eefCekeÀ mebmLee / J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe
keWÀê nîeebvee Yesì osTve l³eeb®³ee keÀe³ee&lcekeÀles®ee DeY³eeme keÀ©ve ueies®e DenJeeue efueneJee.
(DenJeeueeceO³e s mebmLes®eer Lees[ke̳eele ceeefnleer, mebmLeelcekeÀ GYeejCeer, O³es³es, OeesjCes, jeyeJeuesues
GHe¬eÀce, Je DeY³eeme¬eÀce nîeeb®ee meceeJesMe DemeeJee)
9.2 Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je 2 JeCe&ve
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1
Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&ves Òeel³ee f#ekeÀ keÀe³ee&meeþer GHe¬eÀceeme Hemebleer ÐeeJeer Je GHe¬eÀcee®ee DeeOeej
IesTve ceeie&oMe&keÀ lelJeevegmeej DenJeeue le³eej keÀjeJee.
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 ©HejsKee / ceeieoMe&keÀ lelJes
1) meJe&meeOeejCe ceeefnleer :
MeeUs®es veeJe
HeÊee
GYeejCeer ®es JeMeeUs®es mJeªHe : Devegoeveerle / efJeveeDevegoeveerle
cegues / cegueer / menkeÀejer efMe#eCe
HetJe& ÒeeLeefcekeÀ, ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ
Heoevegmeej J³eJemLeeHevee®es veeJe
mebmLes®ee ¢ef<ìkeÀesve, O³es³e, J³eJemLeeHekeÀ ceb[U
efMe#eCee®es ceeO³ece
MeeUs®³ee (efMeHeÌì) JesUe : JesUeHe$ekeÀ
SketÀCe efJeÐeeLeea mebK³ee
2) MeeUe Fceejle : (Hee³eeYetle megefJeOee)
SketÀCe #es$eHeÀU
SketÀCe Jeie& Keesu³ee
HeefjDeeceermeer Keesu³ee
mebieCekeÀ Òe³eesieMeeUe Keesu³ee
Jee®eveeue³e : S kegÀCe HegmlekesÀ, HegmlekeÀ efJelejCe, efve³elekeÀeueerve, Jee®eveeue³ee®eer GHe³eesefielee,
mesJee (Òel³eskeÀ cegÎe meefJemlej ®e®ee& keÀjeJeer.
KesUeb®es HeìebieCe : KesUe®es meeefnl³e, Debleie&le Je yeenîe KesU KesUCeejs KesUe®es ÒekeÀej Flej
mebyebef Oele GHe¬eÀce (Òel³eskeÀe®es meefJemlej JeCe&ve keÀje)
mJe®ílee Keesu³ee / Deejesi³e Keesu³eemunotes.in

Page 119

119efJe%eeve Òe³eesieMeeUe : Òe³eesieMeeUsleerue GHekeÀjCes, efMe#ekeÀeb®es mHe<ìerkeÀjCe, efJeÐeeL³ee¥®es
ÒeeefJeC³e -meefJemlej GuuesKe keÀje.
3) Mew#eefCekeÀ (DeO³eeHeve keÀce&®eejer Je DeO³eeHeve ve keÀjCeejs keÀce&®eejer)
DeO³eeHekeÀ keÀce&®eejer mebK³ee (efJeefJekeÀce&®eeN³eeb®es DeY³eeme¬eÀcee J³eefleefjkeÌle ³eesieoeve Goe. efJeÐeeL³ee&meeþer mHeOee& Hejer#ee, efMe<³eJe=Êeer
Hejer#ee F.
keÀce&®eeN³eeb®es efJeMesJejerue cegÐee®ee meefJemlej JeCe&ve keÀje lemes®e efMe#ekesÀ lej keÀce&®eejer ue#eele þsJetve Heefnu³ee
cegdo³ee®es JeCe&ve keÀje.
4) keÀe³e& (ÒeMeemekeÀer³e)
kesÀuesues efJeYeeieer³e keÀe³e& cnCepes®e efJeefJeOe ceb[Us Je l³eeb®es keÀe³e& Lees[ke̳eele efuene.
5) DeY³eeme¬eÀce HetjkeÀ GHe¬eÀce
1.KesUeb®eer (De bleie&le Je cewoeveer) MeeUebceOeerue mebK³ee
2.MeeUeb®ee efJeefJeOe mlejeJej mHeOee&lcekeÀ menYeeie
3.efJeefJeOe mHeOee&lcekeÀ mlejebJej efceUJeuesueer ye#eermes Je mevceeveef®evn
4.Sve.meer.meer. / mkeÀeTì Je ieeF&[ (GHe¬eÀce efveefM®ele keÀje)
5.meeceeefpekeÀ mesJee (GHe¬eÀce efveefM®ele keÀje)
6.cenÊJee®es efoJeme Je meCe meepejs keÀje. (GHe¬eÀce efveefM®ele keÀje)
7.Mew#eefCekeÀ menue / meHeÀj / menue efHekeÀveerkeÀ
8.Meeueebleie&le Je MeeUebveer Dee³eesefpele kesÀuesu³ee efJeefJeOe mHeOee& -JekeÌle= lJe, JeeoefJeJeeo,
ef®e$ekeÀuee, iee³eve, efYeÊeerHe$e (GHe¬eÀce efveefM®ele keÀje)
9.ieefCele, efJe%eeve, veeìîe efJe10.meceepekeÀe³e&
11.Meeues³e ceeefmekeÀe®³ee mJeªHeele ÒekeÀeMeve
12.efJeÐeeL³ee&meeþer Je efJeÐeeL³ee&keÀ[tve keÀjceCetke Àer®es keÀe³e&
13.mJe mebj#eCe GHe¬eÀce, ÒeLeceesHe®eej ÒeefMe#eCe
14.MeeUs®ee JeeÐeJe=bo
15.DevegYeJeer le%e J³ekeÌleeRvee efveceb$eCe
16.ÒeoMe&ve (ÒekeÀej ke GHe¬eÀce efJe17.Jeeef

Page 120

120Flej GHe¬eÀce GuuesKe keÀje
Goe. keÀeobyejer mejeJe Meeues³e m lejebJej Je yeenîe mlejeJej
6) keÀe³ee&ue³eerve veeWo :
keÀe³ee&ue³eerve veesboer Üejs DenJeeue
veeWoJener, npesjer Jener, mesJee HegmlekeÀ, keÀe[&me, peer.Deej. DenJeeue, mebkeÀefuele DenJeeue F.
7) meKeesue ceveve (Yesìer®ee ¢ef<ìkeÀesve cnCepes Dev egYeJe Lees[ke̳eele)
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 2
Òel³eskeÀ DeO³e³eve keÀl³ee&ves ³eesie keWÀê / J³eJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe / DeMeemekeÀer³e mebmLeebvee Yesìer
osTve efouesu³ee ceeie&oMe&keÀ lelJeevegmeej efkebÀJee yeenîe ªHejsKeevegmeej mejeJeelcekeÀ GHe¬e Àce le³eej
keÀ©ve DenJeeue le³eej keÀjeJee.
ceeie&oefMe&keÀe / yeenîe©HejsKee vegmeej Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 2
1) meeceev³e ceeefnleer (Lees[ke̳eele Fefleneme)
mebmLes®es / keWÀêe®es veeJe
HeÊee
mLeeHeves®es JeHeoeveg¬eÀceevegmeej J³eJemLeeHevee®eer veeJes
mebmLes®eer O³es³e OeesjCes Je ¢ef<ìkeÀesve
mebmLes®eer GefÎ<ìs
mebmLes®³ee MeeKee
2) mebmLes®ee efve³eesefpele SkeÀmebIe keÀe³ee&ue³eerve GYeejCeer
meom³eeb®eer mebK³ee (®esDejceve) (DeO³e#e) me®eerJe (mes¬esÀìjer) Kepeerveoej, efJeMJemle,
ÒeYeejer meom³e, mJe³ebmesJekeÀ F. efveOeer, mebmLeelcekeÀ efveOeer, GlHevee®ee ñeesle
3) Dee³eesefpele GHe¬eÀce :
Dee³eesefpele GHe¬eÀceeb®eer mebK³ee (mebmLes®³ee Deele ceO³es Je yeensj) l³eeb®eer GefÎ<ìs Je ieìe®³ee
O³es³eebJej nesCeeje HeefjCeece meefJ emlej efuene.
4) Dee³eesefpele DeY³eeme¬eÀce (³eesie keWÀê Je J³eJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe keWÀê)
DeY³eeme¬eÀce ojc³eeve keÀe³e&¬eÀceeb®³ee mebK³es®ee GuuesKe keÀje. HeÀer Je HeÀer ®ee efJeÐeeL³ee¥Jej
nesCeeje HeefjCeece Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
5) meKeesue ceveve (legce®³ee Yesìer®ee ¢<ìerkeÀesve cnCepes®e legce®ee DevegYeJe) Lees[ke̳eele.
munotes.in